​Serbia me qasjen e saj sa kokëfortë aq edhe pragmatike në lundrimin e zhvillimeve gjeopolitike të epokës së re në marrëdhëniet ndërkombëtare vazhdon e tërheq vëmendjen e kërkuesve për të kuptuar e interpretuar zhvillimet brenda saj e në marrëdhëniet me jashtë të vendit.
Në këtë vazhdë më 2024-ën u botua prej shtëpisë botuese ‘Hurst’ libri ‘Serbia, një histori moderne’ prej autorit amerikan Marko Attila Hoare. Libri ka marrë vlerësime të mira kohëve të fundit për qasjen dhe dijen e gjerë mbi të cilën është bazuar.
Vepra ndjek zhvillimet ndër serbë që prej fillimeve të krijimit të shtetit të tyre në vitet e para të shekullit të nëntëmbëdhjetë, pas humbjeve që osmanët pësuan në Krime dhe revolucionit që serbët nisën në një territor relativisht të vogël, e deri në pushtimin e Jugosllavisë në Luftën e Dytë Botërore më 1941.
Megjithëse, shpesh i mbushur me emra protagonistësh e përshkrim të roleve që ata patën në zhvillime të ndryshme librit nuk i mungojnë edhe gjetje e përgjithësime që duket se informojnë për natyrën e shtetit serb e rolin e qytetarëve në të.
Ja për shembull, që në fillim autori tregon se si Millosh Obrenoviç shihte ngritjen e një klase të re pronarësh të mëdhenj të tokave në vend të asaj osmane që po largohej si një kërcënim për pushtetin e tij mbështeti një shoqëri barazimtare fshatarësh të lirë, fermash familjare dhe në këmbim pati mbështetjen e tyre. Për realizimin e këtij qëllimi pati edhe mbështetjen e portës dhe të Rusisë.
Autori gjithashtu identifikon dhe ilustron marrëdhënien e veçantë që serbët krijojnë e ruajnë në lidhje me ngjarje historike të caktuara, duke e nxjerrë prej tyre energji për aksion politik dhe motivim për veprimtarinë luftarake.
Prezantimi i një serie personazhesh të shquara për historinë e Serbisë përkrah zhvillimesh si rivalitetet mes familjeve mbretërore, nacionalistëve në mbështetje të Serbisë së Madhe apo mbështetësve të Jugosllavisë, qeverive e organizmave terroriste e bëjnë librin të plotë e të shpejtë.
Libri ofron një pasqyrë të gjerë edhe për jetën e partive politike serbe që me regjistrimin e  “Shoqërisë për mbështetjen e letërsisë serbe” si partia Nacional-liberale më 1881, ndjekur në muajt në vazhdim me krijimin e Partive të Progresit dhe asaj Radikale.
Ndërkohë që një vëmendje i jepet edhe për organizma si ushtria  apo personazhe si Apis, figura legjendare që drejtonte njëkohësisht shërbimin e inteligjencës në ushtri dhe organizatën e “Dorës së zezë”. Rëndësia e këtyre organizatave në përcaktimin e angazhimeve shtetërore serbe paraqet interes të veçantë.  
Të kërkuara gjerësisht janë edhe marrëdhëniet ndërkombëtare të serbëve, konkurrenca mes krahëve politikë që mbështesnin një afrim me austro-hungarezët apo me rusët. Edhe këtu zhvillimet e zgjedhja e informacioneve të paraqitura prej Hoares janë fort interesante
Para shpërthimit të Luftës së Parë Botërore austro-hungarezët i ofruan kryeministrit Pashiç Shqipërinë e veriut në këmbim të bashkimit të tij në një Union doganor me austro-hungarezët, por Pashiç refuzoi.
Ndërkohë që në përfundim të luftës kur serbët të cilët ishin në anën e fituesve kërkuan dëmshpërblimet prej austro-hungarezëve Pashiçi veç dy shtëpive në fshat të lindjes dhe treve në Beograd kërkoi dëmshpërblim kishte edhe për 130 shtëpi që kishte si pronë në Kosovë si dhe për dy armë zjarri që i përkisnin Skënderbeut.
Vepra mendoj se paraqet interes të veçantë për shqiptarët pse shpesh në mendimin historik shqiptar, jo-profesionist, dominojnë besime pak të mbështetura nga fakte historike. Serbia e Hoare-s, ofron një mundësi e mirë për të kuptuar e vlerësuar historinë tonë e për ta ballafaquar atë me historinë e një vendi fqinjë me të cilin në vazhdimësi do të kemi një marrëdhënie të ngushtë e komplekse.
Marrëdhëniet me shqiptarët megjithëse jo të trajtuara gjerësisht janë të trajtuara në vepër. Mua, p.sh., më tërhoqën vëmendjen Luftrat serbo osmane të 1876-ës, që u pasuan me largimin e një numri të madh shqiptarësh nga territore ku prania ishte e pamjaftueshme per vetëmbrojtje, ndaj u përpoqa ta plotësoj me një kërkim të mëtejshëm on-line. Gjetja ime është se faqe me popullaritet të lartë si për shembull Wikipedia, kanë një qasje që duket pro-serbe në rrëfimin e ngjarjeve. Përzënia e shqiptarëve prej tokave të tyre në faqen e Wikipedias trajtohet si një çlirim. Reflektimi i ngjarjeve historike në rrjet duket se ka mbetur jashtë vëmendjes së institucioneve kërkimore shqiptare ndaj është momenti që të bëhet më shumë në këtë drejtim, jo vetëm me pasurimin e promovimin e faqeve të vetë këtyre institucioneve por edhe me ndërhyrjen në faqe të pronësisë kolektive si “Wikipedia”.  

 
Zgjedhjet për Parlamentin Europian më shumë se një zgjedhje për një institucion relativisht të paqartë si Parlamenti i Bashkimit Europian ishin një shpallje për shtigjet politike të zgjedhura e që do të ndiqen prej qytetarëve të kontinentit të vjetër për të gjetur zgjidhje për problemet që i shqetësojnë në botën ku jetojnë e për të ardhmen ku shohin veten e fëmijët e tyre.
E përgjigja ishte pak a shumë e qartë ajo që dëshirohet është një mbyllje, një adresim i menjëhershëm e zgjidhje ‘ad hoc’ apo e drejtpërdrejtë e problematikave që e shqetësojnë banorin. një zhvendosje e vëmendjes prej individit dhe të drejtave të tij tek një komunitet që herë është kombëtar e historik, herë kulturor e fetar e herë klasor e racor, e herë një kategori e rikonceptuar si një gërshetim elementësh prej gjithë kategorive të mësipërme me media moderne.  
Rritja e së djathtës, së ashtuquajtur të ekstremit, është një proces që vazhdon prej kohësh, një rrjedhë e pandalur prej disa dekadash tashmë. Balli Kombëtar (National Front) në Francë vazhdon një ngritje e pas zgjedhjeve për Parlamentin Europian në zgjedhjet e parakohshme të thirrura prej Emanuel Makron, mbeti jashtë qeverisjes vetëm me një mobilizim të presidentit si një negociator influencash; në Gjermani, partia Aleanca për Gjermaninë pati një rritje të ndjeshme që vazhdon e pashqetësuar nga skandale të herë pas hershme që dëmtojnë imazhin e partisë por nuk ndalin përparimin, që të gjithë presin të shihet edhe në zgjedhjet e shkurtit; ndërkohë, në Itali, Vëllezërit Italianë pas ardhjes në pushtet duket se kanë bërë të qëndrueshme një qeverisje që nuk pritej të ishte e tillë.
Gjermania, Franca e Italia janë padyshim shtylla të Bashkimit Europian, janë ekonomitë kryesore të BE-së, janë forumet ku politika si një qasje intelektuale e shkencore kërkon e zbulon zgjidhjet për problemet shoqërore e qytetërimore, por nuk janë të vetmet që shpallin këto orientime. Gjitandej nëpër Europë shihet e njëjta tendencë. Në Holandë e Hungari të djathtët populistë qeverisin, po aty janë edhe Austriakët.
Ajo ç’ka deri vonë bënte bashkë këto forca politike që po rriten në Europë ka qenë etiketimi ‘populiste’. Termi populizëm në përkufizime jo-shteruese kupton një teknikë elektorale për të siguruar mbështetje politike; një marrëdhënie përfaqësimi që nuk kultivohet në vazhdimësi mbi bindje etike e besime për zhvillimin ekonomik, por në adresimin e shqetësimeve të përhapura ndër qytetarë dhe ofron zgjidhje të thjeshta e të shpejta për to. Emigracioni? E ndalojmë. Krimi? E Luftojmë. Morali? E mbrojmë. Po të mendojmë për vete i zgjidhim problemet tona. Policia është me ne!
Në vazhdë të sloganit të Donald Trumpit “Amerika e para” një sërë sloganesh të ngjashme ndihmuan vazhdimin e rritjes për europianët populistë. Ishte një qasje e ngjashme që nxorri Mbretërinë e Bashkuar prej Bashkimit Europian.  
Pas dominimit në skenat kombëtare kjo qasje mbërriti në Bashkimin Europian e Parlamentin e tij. Fatmirësisht analistët vlersojnë se paaftësia e të djathtëve për tu bashkuar nën një flamur të vetëm po mpak rëndësinë e tyre në Parlament. Në këtë vazhdë përfaqësuesit Hungarezë të Orbanit kanë ndërmarrë nismën për krijimin e grupit parlamentar Patriotët e Europës që do të ketë në përbërje edhe përfaqësues të së djathtës të quajtur të eksteremit, ndërkohë që edhe grupe të tjera si ai i Aleancës për Gjermaninë do të nisin veprimtarinë e tyre me një grup të vetin.
Pra nuk ka dyshim që kemi të bëjmë me një lëvizje kontinentale, një lëvizje që megjithëse u trajtua prej filozofive qëndrore në mendimin politik europian si periferike dhe kalimtare po tregon se është një zhvillim serioz, një zhvillim që po ndodh përkrah zhvillimesh teknologjike, shkencore e shoqërore që sipas gjasave do të jenë përcaktuese për veprimtarinë e Bashkimit.
Por, nuk ka vend për alarm, të mos keqkuptohemi, ndër spanjollët e portugezët, norvegjezët, danezët, lituanezët qeverisin krenar socialistët. Shto këtu Partinë e Punës të Britanisë që qeveris nga i bukuri parlament britanik. Vetëm në Irlandë, Suedi, Letoni e Estoni, Belgjikë, Austri, Çeki, Bullgari, Kroaci, Greqi janë liberal konservativët që vendosin.
Një festival europian i polifonisë vazhdon.
 
II
Ku qëndrojnë pozitat e zotit Rama në këtë festival të polifonisë?
Kjo është më e vështirë për tu kuptuar?
Marrëdhëniet e tij duket se janë më mirë me të djathtën Europiane, shto këtu edhe Greqinë, që pavarësisht armiqësisë në dukje nuk ka qenë kurrë më e paqtë dhe e largët. Kujtojmë këtu fjalimin e Ramës para të tubuarve në pallat të sportit në Athinë dhe arrestimin, burgosjen e lirimin për të marrë detyrën në parlamentin europian të zotit Bejleri.
Po u largua greku turkun e merr me vete, se turku andej vjen. Edhe Erdogani bëri një xhami modeste e iku për ca kohë pas ca reklamave.
Ajo që bie në sy që në fillim është se forcat politike që përfaqësohen nga miqtë e zotit Rama kryesisht janë të krahut të djathtë e me karakter disi nacionalist që shohin Bashkimin Europian në një pozitë disi të ndryshme, një pozitë më pak vendimarrëse e ndërmjetësuese për kultura e ndikimeve të tjera. Një Bashkim Europian më të decentralizuar, më shumë në formën e një burse të madhe ku vijnë kryesisht biznese, po edhe politikanë për të negociuar interesa kombëtare.
Një mirkuptim dhe dashamirësi e mbështetje ofrohet edhe nga institucionet e Bashkimit Europian, të mos-keqkuptohemi.
Kjo siatuatë mund të lexohet si një dezhavy e politikës sonë të jashtme që është edhe e brendshme njëkohësisht.  
Është pikërisht krahu nga ku ti më pak pret dashamirësi prej nga ku vjen drejtimi dhe ngrohtësia. Fratelli di Italia, aktivistët e të cilës e nisin anëtarësismin me një homazh te Vorret e Benitos, nxjerrin në ballë një çupkë që e gjen gjuhën me Ramën tonë dhe bie dakord të krijojë një si biçim burgu për emigrantë në Shën Gjin.
Ndërkohë zonja e nderuar duket se ofron njëfarë mbështetje a lobimi në favor të pranimit të Shqipërisë në familjen europiane. I ftuar prej saj, Rama pati rastin të takojë edhe Elon Maskun (Maskun shpjegohet vetëm përmes shqipes dhe do të thotë i maskuar mask-u/a). Ka edhe një prani të shtuar italianësh në Shqipëri.
Pak më herët televizioni italian u acarua me një grup ushtarakësh e administratorësh që rrinin në Shëngjin me pushime ndërkohë që gjykata italiane vendos nëse mund të sillen te fisi Lesuszhjani për shqyrtim ata emigrantët që kapen në mesdhe e nuk janë për tu besuar shumë.
Pastaj bashkë me këta emigrantët, tashmë të shqyrtuar do bashkohemi në familjen Europiane, ku menjëherë na hyn në punë rasti fort interesant i Orbanit. Orbani, miku i Trumpit dhe i Putinit, e pati vënë zgjerimin e Bashkimit Europian në të tretën ndër shtatë prioritetet e Presidencës së vet e ka mik edhe Ramën.
Aktualisht me fonde të Bashkimit Europian të dedikuara por të ngrira, Orbani mori presidencën e këshillit para 6 a 7 muajsh dhe shpalli këtë listë prioritetesh: i) marrëveshje të re për konkurueshmërienë e BE-së ii) përforcimin  e Mbrojtjes Europiane, iii)Një politikë zgjerimi bazuar në merita, iiii) fre emigrimit ilegal, iiiii)ravijëzimi i së ardhmes së njëjtësisë sonë si europianë, iiiiii) politika agrikulture me fermerin në qendër dhe iiiiiii) adresim i sfidave demografike.
Vetëm se pak më vonë, kur e morën presidencën polakët, që i udhëheq Donald Tusku, e që kanë një shtet me rezultate të mira e ngritje të rëndësisë e që mund të konsiderohen si në një pozicionim të së djathtës së qendrës më përfaqësuese të Europës, zgjerimi iku.
Ja prioritetet e tyre: i) mbrojtje dhe siguri, ii) mbrojtje për njerëzit dhe kufijtë, iii) rezistencë ndërhyrjeve të huaja dhe dizinformimit, iiii) garantim i sigurisë dhe lirisë për bizneset, iiiii) tranzicioni i energjisë, iiiiii) agrikulturë konkuruese dhe e qëndrueshme, iiiiiii) siguri shëndetësore.
Megjithë formalitetin e tepërt që shoqëron dokumentacionin e Bashkimit Europian, dokumente të tilla tregojnë mjaftueshëm për tu nisur për zbulime të ndryshme.
Lufta në Ukrainë ka mobilizuar Europianët në një llogore e kjo padyshim kërkon edhe ushtrim maksimal të influencës për të siguruar besnikëri ndër fqinj.
Zgjerimi është shumë më i pranueshëm në kontekst të një konflikti, por unë mendoj se Europa e Bashkuar nuk do ta neglizhojë këtë proces edhe me përfundim të luftës e vazhdimësi. Europa e Bashkuar mori pjesë me interesat e veta në Luftën e Rusisë.
Bashkimi i Ukrainës me BE-në, apo të paktën ofrimi i një anëtarësie të mundshme ndër atë nahije mas muri ku rrijnë edhe gjeorgjianët e moldavët tregon se Europa ka vënë në tryezë me një hartë, ashtu si rusët kanë atë hartë që lyen me tjetër një copë të madhe ukraine e i ve emrin Novorosija. Amerikanët i kërkojnë Europianëve ti dallin përballë rusit sepse është e qartë se në krijimin e ekuilibrit të ri të botës Kina do të jetë protagonist në fronin që ende mbajnë Shtetet e Bashkuara e harxhimi i energjive e prishja e surprizave në një përballje me rusët bëhet e palezetshme. SHBA duhet të ballafaqohen me këtë sfidë e kjo do të ndodhë para së gjithash gjeografikisht, pastaj virtualisht e në teknologjiken e madhërishme e pastaj në ekonomikishten tregtare. Po nga ti bien për tu ndeshur; nga Europa apo Paqsori i madh që i ka gjithë ishujt në tokë?
Në rast se zgjidhet paqsori i madh, gjasat janë për një periudhë më të qetë. Një fund ose zgjatje pafund e konfliktit në ukrainë dhe ndonjë zgjerim tjetër në atë rajon. Rusët do ta gjejnë gjuhën me gjermanët edhe francezët që ikën prej Afrike përfundimisht, do të rinegociojnë kontrata gjithandej përfshi Afrikën ku rusët ruajnë. Rënia e Asadit një surprizë.  
Nëse rivaliteti sino-amerikan vjen këndej nga Europa, e në rast se rusët do të sigurojnë mbështetjen kineze për një përshkallëzim të mëtejshëm, në mos luftarak atëherë agresiv, natyra e marrëdhënies sonë me fqinjësinë problematike do të jetë një me shtyrjen qytetërimore të Huntingtonit, që duket edhe më i mundshëm. Kur vendos lufta nuk dimë shumë ç’të themi.
Në të dy rastet shqetësimi ynë kryesor mbetet Kosova dhe situata e konfliktit në rajon. Shqiptarët janë një element për tu marrë në konsideratë në katër shtete, por Kosova dhe lufta e tyre e papërfunduar me serbët ka implikime të shumta për Shqipërinë.
 
III
Ndërkohë Rama ka siguruar disa herë vëmendje ndërkombëtare me zhvillimet e propozuara. Si fillim u shfaq në Nu Jork Times, para se të fliste në Asamble të Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara për krijimin e një shtetit të tipit të Vatikanit për komunitetin e Bektashinjve,  ndërkohë komuniteti nuk e dinte tamam ku e kishte kopjen e kërkesës për Pavarësi e vllazëri në tryezën e kombeve.
Pastaj doli në media ndërkombëtare e ta ndali Tik Tok-un, një kërcënim i shumë liderëve por i pa aplikuar më herët pse reagimi kinez që është ende i panjohur, mund të jetë i panjohur.  
Pastaj doli në kuvend të përbashkuar Shqipëri e Kosovë e t’ju lëshua Gjykatës së të drejtave të njeriut në Hagë e ta bëri rezil.
Padyshim që shembuj të tjerë nga kjo periudhë politike e mijëvjeçarit të dytë në motmotin e 24-25-ës ka, por ka edhe një ‘patern’, një shtrat ku rrjedh angazhimi i tij në politikën e jashtë.
Ky patern tregon se angazhimi i tij është më tepër i karakterit profesional se një bestytni politike e një lideri të një partije të majtë, socialiste. Profesionalizmi e rrit personalen në angazhime.
Së treti duket se zoti Rama është parë me dashamirësi prej një grupi të interesit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Një grup që fatmirësisht kontrollon humoret për tematika të caktuara gjithandej nëpër Europë.
Kontributi i këtij grupi është pak a shumë i qartë edhe në rastin e mbrojtjes së Ukrainës edhe në rastin e Palestinës, normalisht një përgjigje më e diversifikuar do të kish qenë e pranishme në media e kudo. Por mbështetja e luftës, e disi garantimi i Ukrainasve se do ti rrinin në krah në ngadhnjimin mbi rusët në rast lufte dhe indiferenca diplomatike ndaj genocidit që kryhet ndaj palestinezëve. Në të dyja rastet është imponuar qëndrim unik dhe opozita megjithëse zëlartë, ka qenë jodomethënie.
Në të dyja luftrat Shqipëria ka marrë përsipër të komunikojë qëndrimin e vet dhe ai ka qenë përkrah politikës euro-atlantike, madje në tribuna të saj.
Si zakonisht euro-atlantizmi ka pasur në përballje paqsorin e madh në politikën e jashtme amerikane. Dashuria e japonezëve apo koreano jugorëve për amerikanët është një fakt diplomatik, dashuri urrejtje si ato që dinë aziatikët. Megjithëse po bie në përsëritje më duhet të kthehem me shpejtësi nëpër të.
Një paqe me rusët për shqiptarët nuk para është një zhvillim pozitiv, meqenëse në negociata, rusët prej kohësh ngrejnë çështjen Serbisë dhe marrëdhënies së saj me Kosovën. Gjithësesi ajo bashkëjetesë nuk ka pse mos zgjidhet me komunikime.
Paqja me rusët nënkupton edhe paqje mes gjithë botës sllave dhe etnive të tjera. Por ndikimi amerikan dhe i lobeve aktive në arritjen e shpejtë të një marrëveshje mund të ketë reflektime të pavaforshme për shqiptarët.
Kjo na kthen tek zoti Rama, që vepron nga pozita të përfaqësuesit të një elektorati pak të informuar për politikë të jashtme dhe kryesisht i hutuar në një mijë ngacmimet nga ky sektor që e arrijnë. Edhe ata që nëpër kafenera e sqarojnë muhabetin si duhet pastaj thojnë se reflektimi në politikë të brendshme i këtyre mësimeve është një muhabet që nuk na takon. Nato mbi të gjitha.
Edhe në politikë të jashtme të brendshme, si në rastin e Kosovës, elektorati në Shqipëri është pak i mobilizuar, largë çdo hamendësimi për një neo-Tanzimat.
Këto tematika ngrejnë pak peshë në zgjedhje. Por marrëdhënia është e mirë. Problemi i vetëm është në ç’masë është vendi i aftë të ndjekë dhe shfrytëzojë arritjet e zotit Rama dhe të përfitojë nga aftësia e tij. Aftësia për të përfituar në dobi prej mallit e gjasë që e la baba e mëmëdheu dhe lufta dhe shijimi sa më i mirë i jetës në harmoni me gjithkënd. Tërheqja e investimeve, sipërmarrësve, kulturonjësve.