Në mediat perëndimore ca vite më herët një orkestër e tërë mjetesh komunikimi ishte nëpër aksione promovimi e shqyrtimi të përrallave. Një vazhdimësi dallgësh padyshim e shqueshme. Disa prodhime të Hollivudit u lëshuan duke mbledhur nga shtatë a tetë përralla bashkë duke i shtuar edhe hijeshi femërore e mashkullore artistësh dhe efekte dhe sukses. Ribotime e ripërkthime e interes biografik e bibliografik. Gjeje gjithandej nëpër këto anglishtfolësit e përparuar, që na imponohen më fort në versionet e veta për internet. Flitet për vëllezërit Grimm, për folklor francez e anglez e italian.
Ja për shembull, në ato vrullet që kam hasur unë më bëri përshtypje kjo përrallëzë:
Një herë e një kohë na ishte një fëmijë kokëfortë që kurrë nuk bënte si i thoshte mëma. I madhi zot, për kte arsye, nuk e kishte me sy të mirë dhe e la të sëmurej. Asnjë mjek nuk mundi ta shëronte dhe zuri shtratin e për një kohë të shkurtër vdiq. Pasi e futën në varr dhe filluan ta mbulojnë me dhé, një prej krahëve të tij u ngrit papritur dhe u zgjat përpjetë. Njerëzit e shtynë brenda dhe e mbuluan me dhé, tjetër, por kjo nuk ndihmoi. Krahu i vogël vazhdonte të ngrihej përpjetë. Prandaj u desh që e ëma të shkonte vetë te varri e ta fshikullonte krahun e vogël me një thupër. Pasi ajo bëri këtë, krahu u tërhoq dhe atëherë, për herë të parë, fëmija gjeti paqe nën dhe.
Me këtë përrallë nga të Vëllezërve Grim e hap Joan Acocella artikullin e vet “Një herë e një kohë, grishja e përrallës,” botuar tek New Yorker më 23 korrik 2012. Edhe pastaj vazhdon duke ngritur një numër pyetjesh: “Mos u varros i gjallë fëmija? Krahu që ngrihet duket si simbol. Po mëmës a nuk i erdhi keq ta fshikullonte krahun? Pastaj na thuhet se voglushi pas kësaj rrahje gjeti paqe? Vërtetë? Kur, pak më herët ai dukej se përgjërohej për jetë? Por ç’është më e keqja është se historia veç pabindjes nuk na jep asnjë informacion për fëmijën. As emër, as moshë, as i bukur a i shëmtuar. Nuk dimë as nëse është djalë a vajzë. Dhe prralla pa detaje për t’ju ngjitur ndonjë gjëje bëhet universale. Çfarëdo që ndodhi aty të gjithë e meritojmë.”
Për të njëjtën përrallë, shkrimtarja e poetja angleze A. S. Byatt paska shkruajtur se ky është terrori i vërtetë i rrëfenjës: “Ajo nuk ndjehet si një paralajmërim për fëmijët e mbrapshtë. Ajo duket si një hedhje e shpejtë shikimi në natyrën e tmerrshme të gjërave.”
Për ne është me interes edhe që e ëma nuk paska vajtur në varrim. Nuk lejohen gratë të marrin pjesë në varrim. Apo djali i vogël e ngriti dorën përpjetë ca më vonë se varrimi. Kush e pa i pari dhe kujt i tha? Pastaj kur e ëma paska gjithë këtë pushtet me thupër pas një varrimi zemërthyer, pse ajo lejoi që ky fëmijë të mos e fitonte simpatinë e zotit? Ku e kishte thuprën më herët. Apo është sjellja e keqe një sëmundje e lindur tek njeriu?
Të paktën të derdhte libacione për Eskulapin e lashtë, po jo ta godiste me thupër dorën e zgjatur nga jeta. Nga Kisha të kërkonte ndihmë. Sa fëmijë kishte kjo nënë? Po i ati me se merrej?
Të mirë e kishin shtëpinë? A kishin gjë e mall apo ishin nga derë e atyre patatengrënësve të Van Gogut? Apo nuk kishte ardhur akoma patatja nga Amerika në kohërat kur rritej ky fëmijë?
Profesionistët e përrallave, që janë të shumtë e që kanë pasur edhe ndihmën e shumë prej atyre që kanë mundur të japin një kontribut kanë krijuar një fushë të gjerë njohje në këtë lëmë. E unë në këtë rrjedhë nuk ofroj as këmbëngulje as erudicion, por vetëm një kuriozitet sociologjik-lojcak që ndjek një shteg pak mbi përcipëri reportazhi në bibliotekën personale. Vizita e vizitorit në botën e përrallës si një version i prozës që thojnë se ruhet nga kohë kur shkrimi nuk ishte gjerësisht i praktikuar dhe shumica e prezantimit të veprës kalon nëpër të thënë.
Kur u nisa unë për këtë vizitë e u dhashë pas kërkimit për këto përralla ishte i gjetshëm një version ‘on line’ i një katalogu prej ca autorësh me subjektet e përrallave. Kataloguar shkencërisht. Një punë e nisur edhe nga rusi Propp, por edhe nga të tjerë plot që shohin e zbulojnë e katalogojnë. Përkthyer në shqip prej Agron Tufës. Botim i pikës pas sipërfaqe. Një punë e nisur nga folkloristë e që numëron mision, objekt i magjishëm, zgjidhje problemesh, e gjetje gjëegjëzash, tre heronj, motra të këqija, vëllezër të këqij, mbretër, i takon në rrugë, mjete magjike e lloj lloj pikënisjesh për kategorizime ku futeshin gjithë përrallat e botës.
Edhe në momentin që gjithë përrallat bëhen bashkë atëherë është sërish momenti të flasim për përrallën tonë. Meqenëse ky është edhe objektivi i këtij cikle shkrimesh, që nën ligjërimin që janë trille shkojnë nga i shpie shkrimi por duke menduar mbi lidhjet që autori krijoi me to deri në atë moment nëpër bibliotekën personale a të huajtur dhe atë që ofrohet pa kufuzim të pakalueshëm në internet.
Por sic thamë qasja është nëpër biblotekë ndaj e gjejmë.
Dhe ajo që na ofron biblioteka mund t’ju bëj me dije se nuk është fort e keqe, se një natë vere ca vite më herët tek shëtisja Tiranës mu mbi urë të Lanës gjeta tre vëllimet e mbledhësve të hershëm të folklorit prej sektorit të folklorit letrar nga Instituti i Folklorit Tiranë 1961.
E e para përrallë aty ishte Vajza e Syqenëza. E kish gjetur Hani i madh në udhëtimet e veta në Ballkan. Kur ishte në Janinë dikur nga të 50-tat e 800-ës gjeti Hani ca përralla që i kategorizoi si përralla popullore toskërishte ku kjo vajza ‘’një ditë tej mirte ujë në ndë krua, rënkonte për njerëz të saj; atje tek rënkonte erdhi një plakë (e ajo syqenëza) që qe me katrë sy, dy prapa e dy rëpara, po vajza se njohu, se të dy të prapësmitë i kish lidhurë me shami e i tha: pse qa biro? ...
E si përfundim Maroja e hodhi brenda në furrë edhe Syqenëzën edhe të bijën e saj, duke na sjellë ndërmend të tjera ngjashmëri me gjithandejin, por, pastaj, vjen shtatë vëllezër e një motër.
Qe edhe s’qe. Qe njëherë një mëmë, kish shtatë djem ndë kurbet, edhe një vajza të vogël ndë shtëpi.
Si u rit vajza, i thoshnë bota: lum ti që ke shtatë vëllazër!
Vate te mëm e saj një ditë e i thotë: nënë, kam u vëllazër?
Qysh nukë ke bijo? Ke shtatë vëllazër, po si ke këtu, janë lark ndë kurbet.
Ndë ishtë që kam vëllazër, të më apsh lele kurvënë hysmeqarenë tënë të vete ti gjëij.” E shkon e pas shumë peripecishë i gjen.
Përrall e tretë është tre vëllezër që qenë “... e u nisën për kurbet. Nd’udhë tek vijnë, gjenë një vërë të madhe që dërmon ndë dynja të poshtërme. I thonë të voglit: nuk vjen të të lidhmë e të të lëshojmë të shoç çështë këtu brënda?
Me kuvente shumë e gënjyen: e lidhë me breza e e lëshuanë e e lanë, e ra mbi një shtëpi të njij plake magjistjare. ...” që si përfundim e ndihmoi të merrte një qime nga e bukura e dheut, që e ruante qeni me tre kokë, e që e gënjeu me aromë siç e mësoi plaka, kurse që vajza e bukur të mos zgjohej nga shkulja e qimes i futi dhe të vdekurish në vesh dhe qimen që mori ja dhuroi mbretit që ja fali të shoqes kurse këtë e bëri të madh pranë vetes kurse vëllezërit u bënë më ndë funt hysmeqaretë e tij.
Pastaj është vajza e kuçedra, që tregon për atë mbretin që dinte se një nip i veti do ta vriste, prandaj çdjem lindin dy vajzat e tij i hidhte në det e i mbyste e një prej tyre shpëtoi dhe pasi kish vrarë kuçedrën i fshehur në qylafin që bën të padukshëm e vrau edhe mbretin padashje dhe mori tezen për grua e u bë mbret. Pastaj e fundit përralla djali që qe sa arra e “u bë një kusar që s’kish tjatërë, e i mbeti ëmëri tij kusar-arra, e shumë i trëmbeshinë dynjaja e më ndë fund u mbyt ndë një lumë.”
Këto janë pesë përrallat e para që gjejmë në trevëllimshin mbledhës të hershëm të folklorit.
Tema e emigrimit është e pranishme në këto përralla më shumë nga sa pritet.
Ku derdhet përralla jonë në terma të njohësit të rastësishëm të saj ndër shqipe? Çfarë ofrohet lehtësisht në kuptimin rastësisht.
Në përmbledhjen prrallët kombëtare të at Bernardin Palajt, një përrallë e bukur është “Dushk për gogla”:
Nji fukara tuj mos pasë me se me jetue mendoi vedi me vedi me rrejët tjerët. Mblodh një thes gogla zbutet e u nis për gjytet kësh po i shet për arra: kurqe, para se me mbërrijtë, po ndeshë në një tjetër fukara të ngarkuem, qi po dote dhe ky me i rrejët të tjerët e me shit dushk për lesh.
Shka ke me shitë aty? – po e pvetë i pari.
O! Lesh – përgjegjë ai. – po ti?
Arra të mira. I a pret.
Po i thotë ai i goglave, tuj mendue qi po ban qar:
Fort nevojë kam pas për do esh. A bajmë tramt?
Po mirë – i a pret tjetri.E binë në godi me shtue ai i goglave edhe dy grosh, e per ma tepër miqasohen e bahen probatina. Ndrrojn thasët e caktojn vaden për me pague paret.
Kur mbushen ditt e vades, po shkon ai fukaraja tu probatini per me marrë paret. Të paren herë ai e rrejti, tuj i thanë se kishte për ti marrë diku. Shkoi fukaraja së dyteit e ket herë qiti gruen me i thanë se s’gjindej në shpi. Shkoi së tretit e tu mos i pa hall vedit borxhlija, u shti si të kishte dekë e i tha të shoqes me e kja.
Kur e pa fukaraj probatinin e dekun iu dhimbt fort e s’desht m’u largue der i ‘a vorrojshin. E bajtën të dekunin e çuen në kishë e probatini lypi me ndejë me e ruejtë. Mirë u kujtue i dekuni, por s’kishte si me ia ba, e s’luejti vendit.
Qandej kah mjesnata po vinë do cuba e hin me viedhë në kishë, e tuj mos pa kend, vëhen e i dajn çaklat e paret në dritë të kandilit. Nderkaq njeni po i thotë shoqit, qi mbate nii thikë në dorë:
Hiqe at thikë, se si vien kuj gja. Ajo s’mund t’i a presë kryet nji të dekunit e jo ma nji të gjallit.
Kush?! Thotë ai – e kam ket thikë si brisk rrues e kqyr si i a hieki kryet të dekunit me dekik. E çohet turr e shkon tu arka e të dekunit; por pa u kujtue ndeshë në fukaran, qi po e ruete. Fukaraja prej tutet vehet e bertet mesa za kishte:
Çohu i dekun, se na mbyten të gjallët!
Njitash! – pergjegji i dekuni. ...
Një e tillë përrallë, plot humor. Pak e gjatë, por e shpejtë e suprizuese. Një fjali një episod. Bym bym. Gënjehen e mbeten miq. Zbulimi i gënjeshtrës nuk e prish pazarin. Për turp të gënjeshtrës shkojnë deri në një inskenim në shkallë të madhe, e keqkuptimi real e në humor. Dhe llogari e mprehtë, se as dy grosh nuk ti fal.
Dhe nuk kemi si nuk ndalemi direkt tek fjalori i shqipes.
Për fat të keq fjala qi mungon në të dy fjalorët e shqipes në zotërimin tim për tu referuar në mënyrë të menjëhershme.
Dhe tek ‘qi’-ja në fjalor të gegërishtes deri poshtë në breg të djathtë të Shkumbinit, nëse je duke parë diellin e lodhur prej ditës të humbasë atje tej, gjen veç të tjerash edhe që qi-ja ja zë vendin që-së heroike të toskërishtes që na mundëson rrjedhjen e gjërave nëpër njëra tjetrën në letrarishten e pakomentueshme, por në fakt mundësia për tu shprehur në shkakësi buron prej qi-së babës së që-së.
Qi-ja heroike! Dhe triumfi i kësaj fjale në fjalor seksual të shqipes së të gjitha standardeve shënon një arritje madhore. Njëjtësimi i shkakësisë së përgjthshme dhe aktit aktit seksual me penetrim, pra qirjes, edhe rastësor në qoftë, është interesant, lëre pastaj. Qi-ja qi ban gjithçka paska ba edhe të qimen që na vjen prej gati qenies meqenëse e sjell qenien, që sa herë e gjallë e ka njëfarë ndërzimi.
Edhe shpesh ajo që është interesante në marrëdhënien tonë me gjuhën është zhvendosja jonë në kohë. Evoluimi a progresi i asaj njësie linguistike e mandej kulturore e kombëtare. Edhe përralla në këtë aspekt është e interesit të veçantë pse koha e përrallave është e humbur nëpër fillesa të qytetarisë.
Mbledhur nga fort i pëlqyeshmi at Bernardin Palaj.
Një ditë i ra djallit me ba një rrugë të gjatë. Ec e ec pá pushe, u lodh e u ba për shkalc. Në nji shej vendit ndeshi në një burrë as të ri as të vjetër, por në kohë.
Hej! Sa mirë! thotë me vedi. - Tash po t’i hypi mbë shpinë qi ç‘ke me të, e, po bani e smë dëgjoi, po e shef edhe ai, se kush jam.
I avitet e, pa u falë me të, e pvetë: - Po si të thonë emnit, more mik?...”
Ky bahet vesves, se ky as falet me te as kurrgja dhe i thotë Vetja e kam emrin, e kur e kupton që ky kishte ndërmend me i kërcye në shpinë, merr i gurë të madh dhe ja mshon kokës. E djement që kishin nigju kushtrimin e shokët që ja msyn me e ndihmue nuk banë gja se ky i tha që vetja ja bani at gandim në një rrëzim.
“Kështu nieri pshtoi e duel mâ velet se djalli.”
Edhe Odiseja me Polifemin e thuri këtë plan. Megjithëse ai i tha Askushi. Ose si i thojkën në greqishten e lashtë “Οὖτις” apo siç ja lexojkën tingulloren anglofonët “u tis”. Si te u topia, që është një askund, u tija qenka një askush.
Ky trill nuk di pse më hedh në krahë të shënimit në fund të faqes dhe gjithë klimës që e shoqëron këtë pjesë të leximit.
Ne gjithçka e vendosëm në faqen. Suksesi i anglishtes me vendosjen e këmbës tejkalon edhe greqishten që përdor yposimeíosi e që ndahet në υποση dhe μείωση që don me thanë rast I rëndësisë së pakët e që në sinonimet që gjen edhe nga dëftyes që e etiketojnë për parëndësinë që e karakterizon.
Ne shqiptarët zgjedhim më korrektin e gjithë etiketimeve dhe e quajmë shënim në fund të faqes, apo maksimumi informatë plotësonjëse, megjithëse nuk kam referenca. Kjo mirsjellje e tepruar padyshim që ka pasojat e veta. Ajo tregon një nevojë më të vonët
Gjithësesi, ky shënim meqë rastisi në përrallë të at Bernardinit më kthen vëmendjen tek shënimi në vepër të tij. Ca më gjerë. Megjithëse jo tamam. Shënimi në botime të veprës së tij së tij është fort interesant, e me kontribut.
Shënimi në fund të faqes, si mjet i komunikimit mes nesh në praktikën e shkruar, ofron kaq shumë për të eksploruar në marrëdhënien tonë të mëhershme me librin. Një ftesë me përsëritje të llojllojshme në këtë vepër kaq të veçantë e ndjeshmërie të lartë.
Ja shënimi për shembull në shënimin me numër katër te përralla Dedalija që sjell shfletimi i vrullshëm.
Murgjan[1]
Kali në përrallë ka një emër edhe më të vjetër se ai i tingullorçes ‘gjorg’ ka emrin murgjan me “marr gjanë”. Unë nuk e dija më herët këtë fjalë e ajo ishte në të dy fjalorët e gjuhës shqipe botuar më herët nga institucionet.
Por shkurt. Murgjan, kalë shale. Gjok. Kalë me qime të bardhë ose kalë i bardhë. Murgjan duket më shumë si kalë ngarkese.
Prandaj na duhet të shkolmë tek emri më gjerësisht i përdorur në shqipen e kohës, tek fjala kalë. Falori i 1954-ës i thotë kalë ‘një sisori njëthudrak, i fortë, i zgjuar, me bisht të gjatë dhe me lele, shërben për barrë, për ti hypur, për të hequr karrocën e parmendën. Më poshtë ndër shembuj për fjalën ka edhe ‘kalë fuqi që kallzon fuqinë e një maqine që është e aftë të kryejë 75 kilogrammetra punë në sekondë.
Fjalori i 1984-ës ka si kalë “kafshë shtëpiake njëthundrake, me trup të madh të fortë, me bisht të gjatë e me jele, që shërben për të hipur në të, për të bartur diçka ose për të tërhequr karrocën. Informacione për kalin si figurë shahu, si mjet për tu ushtruar në sportin e kaluçit, kali i trojës, kali i etj. Kalë fuqi vjen si një hyrje më vete.
Sisori, apo gjitari, apo mamali që i thokën këtyre kafshëve që i rrit e ëma me sisë është bërë një kafshë shtëpiake. A hyn kali tek kafshët shtëpiake?
Por ky padyshim rrezikon të kthehet në një diskutim mbi shije ndaj nuk mund të ndalojmë gjatë dhe shkojmë tek fjala që përmendëm ca më lartë kur Vetja i ra djallit me gur kokës, fjala “shkalc”, që sipas fjalorëve është një tezgë që mbahet me shpatulla varur në hunj a trarë e që unë për moment mendova mos ka lidhje me fjalën kalë. Por nuk qenka njeri, po një vegël, ndaj dhe Vetja nuk e duroi.
[1] Gjog
Ja për shembull, në ato vrullet që kam hasur unë më bëri përshtypje kjo përrallëzë:
Një herë e një kohë na ishte një fëmijë kokëfortë që kurrë nuk bënte si i thoshte mëma. I madhi zot, për kte arsye, nuk e kishte me sy të mirë dhe e la të sëmurej. Asnjë mjek nuk mundi ta shëronte dhe zuri shtratin e për një kohë të shkurtër vdiq. Pasi e futën në varr dhe filluan ta mbulojnë me dhé, një prej krahëve të tij u ngrit papritur dhe u zgjat përpjetë. Njerëzit e shtynë brenda dhe e mbuluan me dhé, tjetër, por kjo nuk ndihmoi. Krahu i vogël vazhdonte të ngrihej përpjetë. Prandaj u desh që e ëma të shkonte vetë te varri e ta fshikullonte krahun e vogël me një thupër. Pasi ajo bëri këtë, krahu u tërhoq dhe atëherë, për herë të parë, fëmija gjeti paqe nën dhe.
Me këtë përrallë nga të Vëllezërve Grim e hap Joan Acocella artikullin e vet “Një herë e një kohë, grishja e përrallës,” botuar tek New Yorker më 23 korrik 2012. Edhe pastaj vazhdon duke ngritur një numër pyetjesh: “Mos u varros i gjallë fëmija? Krahu që ngrihet duket si simbol. Po mëmës a nuk i erdhi keq ta fshikullonte krahun? Pastaj na thuhet se voglushi pas kësaj rrahje gjeti paqe? Vërtetë? Kur, pak më herët ai dukej se përgjërohej për jetë? Por ç’është më e keqja është se historia veç pabindjes nuk na jep asnjë informacion për fëmijën. As emër, as moshë, as i bukur a i shëmtuar. Nuk dimë as nëse është djalë a vajzë. Dhe prralla pa detaje për t’ju ngjitur ndonjë gjëje bëhet universale. Çfarëdo që ndodhi aty të gjithë e meritojmë.”
Për të njëjtën përrallë, shkrimtarja e poetja angleze A. S. Byatt paska shkruajtur se ky është terrori i vërtetë i rrëfenjës: “Ajo nuk ndjehet si një paralajmërim për fëmijët e mbrapshtë. Ajo duket si një hedhje e shpejtë shikimi në natyrën e tmerrshme të gjërave.”
Për ne është me interes edhe që e ëma nuk paska vajtur në varrim. Nuk lejohen gratë të marrin pjesë në varrim. Apo djali i vogël e ngriti dorën përpjetë ca më vonë se varrimi. Kush e pa i pari dhe kujt i tha? Pastaj kur e ëma paska gjithë këtë pushtet me thupër pas një varrimi zemërthyer, pse ajo lejoi që ky fëmijë të mos e fitonte simpatinë e zotit? Ku e kishte thuprën më herët. Apo është sjellja e keqe një sëmundje e lindur tek njeriu?
Të paktën të derdhte libacione për Eskulapin e lashtë, po jo ta godiste me thupër dorën e zgjatur nga jeta. Nga Kisha të kërkonte ndihmë. Sa fëmijë kishte kjo nënë? Po i ati me se merrej?
Të mirë e kishin shtëpinë? A kishin gjë e mall apo ishin nga derë e atyre patatengrënësve të Van Gogut? Apo nuk kishte ardhur akoma patatja nga Amerika në kohërat kur rritej ky fëmijë?
Profesionistët e përrallave, që janë të shumtë e që kanë pasur edhe ndihmën e shumë prej atyre që kanë mundur të japin një kontribut kanë krijuar një fushë të gjerë njohje në këtë lëmë. E unë në këtë rrjedhë nuk ofroj as këmbëngulje as erudicion, por vetëm një kuriozitet sociologjik-lojcak që ndjek një shteg pak mbi përcipëri reportazhi në bibliotekën personale. Vizita e vizitorit në botën e përrallës si një version i prozës që thojnë se ruhet nga kohë kur shkrimi nuk ishte gjerësisht i praktikuar dhe shumica e prezantimit të veprës kalon nëpër të thënë.
Kur u nisa unë për këtë vizitë e u dhashë pas kërkimit për këto përralla ishte i gjetshëm një version ‘on line’ i një katalogu prej ca autorësh me subjektet e përrallave. Kataloguar shkencërisht. Një punë e nisur edhe nga rusi Propp, por edhe nga të tjerë plot që shohin e zbulojnë e katalogojnë. Përkthyer në shqip prej Agron Tufës. Botim i pikës pas sipërfaqe. Një punë e nisur nga folkloristë e që numëron mision, objekt i magjishëm, zgjidhje problemesh, e gjetje gjëegjëzash, tre heronj, motra të këqija, vëllezër të këqij, mbretër, i takon në rrugë, mjete magjike e lloj lloj pikënisjesh për kategorizime ku futeshin gjithë përrallat e botës.
Edhe në momentin që gjithë përrallat bëhen bashkë atëherë është sërish momenti të flasim për përrallën tonë. Meqenëse ky është edhe objektivi i këtij cikle shkrimesh, që nën ligjërimin që janë trille shkojnë nga i shpie shkrimi por duke menduar mbi lidhjet që autori krijoi me to deri në atë moment nëpër bibliotekën personale a të huajtur dhe atë që ofrohet pa kufuzim të pakalueshëm në internet.
Por sic thamë qasja është nëpër biblotekë ndaj e gjejmë.
Dhe ajo që na ofron biblioteka mund t’ju bëj me dije se nuk është fort e keqe, se një natë vere ca vite më herët tek shëtisja Tiranës mu mbi urë të Lanës gjeta tre vëllimet e mbledhësve të hershëm të folklorit prej sektorit të folklorit letrar nga Instituti i Folklorit Tiranë 1961.
E e para përrallë aty ishte Vajza e Syqenëza. E kish gjetur Hani i madh në udhëtimet e veta në Ballkan. Kur ishte në Janinë dikur nga të 50-tat e 800-ës gjeti Hani ca përralla që i kategorizoi si përralla popullore toskërishte ku kjo vajza ‘’një ditë tej mirte ujë në ndë krua, rënkonte për njerëz të saj; atje tek rënkonte erdhi një plakë (e ajo syqenëza) që qe me katrë sy, dy prapa e dy rëpara, po vajza se njohu, se të dy të prapësmitë i kish lidhurë me shami e i tha: pse qa biro? ...
E si përfundim Maroja e hodhi brenda në furrë edhe Syqenëzën edhe të bijën e saj, duke na sjellë ndërmend të tjera ngjashmëri me gjithandejin, por, pastaj, vjen shtatë vëllezër e një motër.
Qe edhe s’qe. Qe njëherë një mëmë, kish shtatë djem ndë kurbet, edhe një vajza të vogël ndë shtëpi.
Si u rit vajza, i thoshnë bota: lum ti që ke shtatë vëllazër!
Vate te mëm e saj një ditë e i thotë: nënë, kam u vëllazër?
Qysh nukë ke bijo? Ke shtatë vëllazër, po si ke këtu, janë lark ndë kurbet.
Ndë ishtë që kam vëllazër, të më apsh lele kurvënë hysmeqarenë tënë të vete ti gjëij.” E shkon e pas shumë peripecishë i gjen.
Përrall e tretë është tre vëllezër që qenë “... e u nisën për kurbet. Nd’udhë tek vijnë, gjenë një vërë të madhe që dërmon ndë dynja të poshtërme. I thonë të voglit: nuk vjen të të lidhmë e të të lëshojmë të shoç çështë këtu brënda?
Me kuvente shumë e gënjyen: e lidhë me breza e e lëshuanë e e lanë, e ra mbi një shtëpi të njij plake magjistjare. ...” që si përfundim e ndihmoi të merrte një qime nga e bukura e dheut, që e ruante qeni me tre kokë, e që e gënjeu me aromë siç e mësoi plaka, kurse që vajza e bukur të mos zgjohej nga shkulja e qimes i futi dhe të vdekurish në vesh dhe qimen që mori ja dhuroi mbretit që ja fali të shoqes kurse këtë e bëri të madh pranë vetes kurse vëllezërit u bënë më ndë funt hysmeqaretë e tij.
Pastaj është vajza e kuçedra, që tregon për atë mbretin që dinte se një nip i veti do ta vriste, prandaj çdjem lindin dy vajzat e tij i hidhte në det e i mbyste e një prej tyre shpëtoi dhe pasi kish vrarë kuçedrën i fshehur në qylafin që bën të padukshëm e vrau edhe mbretin padashje dhe mori tezen për grua e u bë mbret. Pastaj e fundit përralla djali që qe sa arra e “u bë një kusar që s’kish tjatërë, e i mbeti ëmëri tij kusar-arra, e shumë i trëmbeshinë dynjaja e më ndë fund u mbyt ndë një lumë.”
Këto janë pesë përrallat e para që gjejmë në trevëllimshin mbledhës të hershëm të folklorit.
Tema e emigrimit është e pranishme në këto përralla më shumë nga sa pritet.
Ku derdhet përralla jonë në terma të njohësit të rastësishëm të saj ndër shqipe? Çfarë ofrohet lehtësisht në kuptimin rastësisht.
Në përmbledhjen prrallët kombëtare të at Bernardin Palajt, një përrallë e bukur është “Dushk për gogla”:
Nji fukara tuj mos pasë me se me jetue mendoi vedi me vedi me rrejët tjerët. Mblodh një thes gogla zbutet e u nis për gjytet kësh po i shet për arra: kurqe, para se me mbërrijtë, po ndeshë në një tjetër fukara të ngarkuem, qi po dote dhe ky me i rrejët të tjerët e me shit dushk për lesh.
Shka ke me shitë aty? – po e pvetë i pari.
O! Lesh – përgjegjë ai. – po ti?
Arra të mira. I a pret.
Po i thotë ai i goglave, tuj mendue qi po ban qar:
Fort nevojë kam pas për do esh. A bajmë tramt?
Po mirë – i a pret tjetri.E binë në godi me shtue ai i goglave edhe dy grosh, e per ma tepër miqasohen e bahen probatina. Ndrrojn thasët e caktojn vaden për me pague paret.
Kur mbushen ditt e vades, po shkon ai fukaraja tu probatini per me marrë paret. Të paren herë ai e rrejti, tuj i thanë se kishte për ti marrë diku. Shkoi fukaraja së dyteit e ket herë qiti gruen me i thanë se s’gjindej në shpi. Shkoi së tretit e tu mos i pa hall vedit borxhlija, u shti si të kishte dekë e i tha të shoqes me e kja.
Kur e pa fukaraj probatinin e dekun iu dhimbt fort e s’desht m’u largue der i ‘a vorrojshin. E bajtën të dekunin e çuen në kishë e probatini lypi me ndejë me e ruejtë. Mirë u kujtue i dekuni, por s’kishte si me ia ba, e s’luejti vendit.
Qandej kah mjesnata po vinë do cuba e hin me viedhë në kishë, e tuj mos pa kend, vëhen e i dajn çaklat e paret në dritë të kandilit. Nderkaq njeni po i thotë shoqit, qi mbate nii thikë në dorë:
Hiqe at thikë, se si vien kuj gja. Ajo s’mund t’i a presë kryet nji të dekunit e jo ma nji të gjallit.
Kush?! Thotë ai – e kam ket thikë si brisk rrues e kqyr si i a hieki kryet të dekunit me dekik. E çohet turr e shkon tu arka e të dekunit; por pa u kujtue ndeshë në fukaran, qi po e ruete. Fukaraja prej tutet vehet e bertet mesa za kishte:
Çohu i dekun, se na mbyten të gjallët!
Njitash! – pergjegji i dekuni. ...
Një e tillë përrallë, plot humor. Pak e gjatë, por e shpejtë e suprizuese. Një fjali një episod. Bym bym. Gënjehen e mbeten miq. Zbulimi i gënjeshtrës nuk e prish pazarin. Për turp të gënjeshtrës shkojnë deri në një inskenim në shkallë të madhe, e keqkuptimi real e në humor. Dhe llogari e mprehtë, se as dy grosh nuk ti fal.
Dhe nuk kemi si nuk ndalemi direkt tek fjalori i shqipes.
Për fat të keq fjala qi mungon në të dy fjalorët e shqipes në zotërimin tim për tu referuar në mënyrë të menjëhershme.
Dhe tek ‘qi’-ja në fjalor të gegërishtes deri poshtë në breg të djathtë të Shkumbinit, nëse je duke parë diellin e lodhur prej ditës të humbasë atje tej, gjen veç të tjerash edhe që qi-ja ja zë vendin që-së heroike të toskërishtes që na mundëson rrjedhjen e gjërave nëpër njëra tjetrën në letrarishten e pakomentueshme, por në fakt mundësia për tu shprehur në shkakësi buron prej qi-së babës së që-së.
Qi-ja heroike! Dhe triumfi i kësaj fjale në fjalor seksual të shqipes së të gjitha standardeve shënon një arritje madhore. Njëjtësimi i shkakësisë së përgjthshme dhe aktit aktit seksual me penetrim, pra qirjes, edhe rastësor në qoftë, është interesant, lëre pastaj. Qi-ja qi ban gjithçka paska ba edhe të qimen që na vjen prej gati qenies meqenëse e sjell qenien, që sa herë e gjallë e ka njëfarë ndërzimi.
Edhe shpesh ajo që është interesante në marrëdhënien tonë me gjuhën është zhvendosja jonë në kohë. Evoluimi a progresi i asaj njësie linguistike e mandej kulturore e kombëtare. Edhe përralla në këtë aspekt është e interesit të veçantë pse koha e përrallave është e humbur nëpër fillesa të qytetarisë.
Mbledhur nga fort i pëlqyeshmi at Bernardin Palaj.
Një ditë i ra djallit me ba një rrugë të gjatë. Ec e ec pá pushe, u lodh e u ba për shkalc. Në nji shej vendit ndeshi në një burrë as të ri as të vjetër, por në kohë.
Hej! Sa mirë! thotë me vedi. - Tash po t’i hypi mbë shpinë qi ç‘ke me të, e, po bani e smë dëgjoi, po e shef edhe ai, se kush jam.
I avitet e, pa u falë me të, e pvetë: - Po si të thonë emnit, more mik?...”
Ky bahet vesves, se ky as falet me te as kurrgja dhe i thotë Vetja e kam emrin, e kur e kupton që ky kishte ndërmend me i kërcye në shpinë, merr i gurë të madh dhe ja mshon kokës. E djement që kishin nigju kushtrimin e shokët që ja msyn me e ndihmue nuk banë gja se ky i tha që vetja ja bani at gandim në një rrëzim.
“Kështu nieri pshtoi e duel mâ velet se djalli.”
Edhe Odiseja me Polifemin e thuri këtë plan. Megjithëse ai i tha Askushi. Ose si i thojkën në greqishten e lashtë “Οὖτις” apo siç ja lexojkën tingulloren anglofonët “u tis”. Si te u topia, që është një askund, u tija qenka një askush.
Ky trill nuk di pse më hedh në krahë të shënimit në fund të faqes dhe gjithë klimës që e shoqëron këtë pjesë të leximit.
Ne gjithçka e vendosëm në faqen. Suksesi i anglishtes me vendosjen e këmbës tejkalon edhe greqishten që përdor yposimeíosi e që ndahet në υποση dhe μείωση që don me thanë rast I rëndësisë së pakët e që në sinonimet që gjen edhe nga dëftyes që e etiketojnë për parëndësinë që e karakterizon.
Ne shqiptarët zgjedhim më korrektin e gjithë etiketimeve dhe e quajmë shënim në fund të faqes, apo maksimumi informatë plotësonjëse, megjithëse nuk kam referenca. Kjo mirsjellje e tepruar padyshim që ka pasojat e veta. Ajo tregon një nevojë më të vonët
Gjithësesi, ky shënim meqë rastisi në përrallë të at Bernardinit më kthen vëmendjen tek shënimi në vepër të tij. Ca më gjerë. Megjithëse jo tamam. Shënimi në botime të veprës së tij së tij është fort interesant, e me kontribut.
Shënimi në fund të faqes, si mjet i komunikimit mes nesh në praktikën e shkruar, ofron kaq shumë për të eksploruar në marrëdhënien tonë të mëhershme me librin. Një ftesë me përsëritje të llojllojshme në këtë vepër kaq të veçantë e ndjeshmërie të lartë.
Ja shënimi për shembull në shënimin me numër katër te përralla Dedalija që sjell shfletimi i vrullshëm.
Murgjan[1]
Kali në përrallë ka një emër edhe më të vjetër se ai i tingullorçes ‘gjorg’ ka emrin murgjan me “marr gjanë”. Unë nuk e dija më herët këtë fjalë e ajo ishte në të dy fjalorët e gjuhës shqipe botuar më herët nga institucionet.
Por shkurt. Murgjan, kalë shale. Gjok. Kalë me qime të bardhë ose kalë i bardhë. Murgjan duket më shumë si kalë ngarkese.
Prandaj na duhet të shkolmë tek emri më gjerësisht i përdorur në shqipen e kohës, tek fjala kalë. Falori i 1954-ës i thotë kalë ‘një sisori njëthudrak, i fortë, i zgjuar, me bisht të gjatë dhe me lele, shërben për barrë, për ti hypur, për të hequr karrocën e parmendën. Më poshtë ndër shembuj për fjalën ka edhe ‘kalë fuqi që kallzon fuqinë e një maqine që është e aftë të kryejë 75 kilogrammetra punë në sekondë.
Fjalori i 1984-ës ka si kalë “kafshë shtëpiake njëthundrake, me trup të madh të fortë, me bisht të gjatë e me jele, që shërben për të hipur në të, për të bartur diçka ose për të tërhequr karrocën. Informacione për kalin si figurë shahu, si mjet për tu ushtruar në sportin e kaluçit, kali i trojës, kali i etj. Kalë fuqi vjen si një hyrje më vete.
Sisori, apo gjitari, apo mamali që i thokën këtyre kafshëve që i rrit e ëma me sisë është bërë një kafshë shtëpiake. A hyn kali tek kafshët shtëpiake?
Por ky padyshim rrezikon të kthehet në një diskutim mbi shije ndaj nuk mund të ndalojmë gjatë dhe shkojmë tek fjala që përmendëm ca më lartë kur Vetja i ra djallit me gur kokës, fjala “shkalc”, që sipas fjalorëve është një tezgë që mbahet me shpatulla varur në hunj a trarë e që unë për moment mendova mos ka lidhje me fjalën kalë. Por nuk qenka njeri, po një vegël, ndaj dhe Vetja nuk e duroi.
[1] Gjog
RSS Feed