Gruaja në dritare
“Gruaja në dritare”, prej autores Arta Arifi, që po shfaqet në skenën e Teatrit Kombëtar, është një pjesë që unë e njihja prej më herët, prej netëve të leximit të dramës shqipe në verën e kaluar, që është e largët. Por disa gjëra mbahen mend ose kujtohen më shpejt se njihen dhe humbasin kuriozitetin që i nevojitet anëtarëve të kohës sonë ç’ka nuk më bënte një spektator shumë të hapur.
Atëherë unë pata shkruar një artikull pak a shumë sic është edhe ky. Edhe drama duhet thënë që ishte e njëjta. Dimensioni i, i performancës edhe shtonte edhe linte, por pjesa mbështetet shumë në dimension e vet dramatik, në subjekt e tekst. Kjo është një anësi që determinon gjithë sipërmarrjen. Regjizorja Rovena Lule Kuka kishte lënë, gjithsesi, gjurmën e vet.
Vëmendja ime në ndjekjen e shfaqjes u shmang nga disa tematika që në të kaluarën i kisha marrë shumë të rëndësishme e vuri re të tjera që nuk i kisha vënë re sa duhet në të kaluarën falë qëndrimit në skenë, skenografisë,e tj.
Për shembull, një moment të dyja gratë e pjesës kishin marrë qëndrim në dritaret që shihnin në anën andej. Dhe fakti që të dyja ishin aty i shtonte pjesës, megjithëse kjo ndodhte vetëm një herë për pak caste. Gruaja tani bëhet etiketë për më shumë se një grua, e ndoshta shumë gra. Në fakt, pjesa tregon si një grua, apo një vajzë në fundet e vajzërisë është duke u përballur me faktin që është e përjashtuar prej trashëgimisë, dhe gjithcka që ajo ka bërë gjithmonë është ti shërbejë familjes. Tani e ngërthyer pas besnikërisë gati religjoze të ushqyer prej kanalesh tërësisht material ajo bën burrneshën me pushkë në dorë. Mara.
Gruaja tjetër, Djana, është e kunata. Në një martesë të palumtur e disi pashëndetëshme moralisht me të vëllanë e Marës, Gjinin. Martesa kishte qenë disi e papritur, meqenëse kjo paskësh qenë e martuar me të vëllanë e zhdukur tashmë, Markun. Mark Bardhi. (Kishin qenë Berishë në lexim, po jan ba Bardh) Ky kish shkuar në emigrim pak pas martesës së vet dhe nuk ishte bërë hic i gjallë për 25 vjet. Nëna kish vendosur që gruaja e tij të martohej me vëllanë tjetër. Një gjë jo e keqe, ajo ishte e bukur dhe punëtore. Shëtiste nëpër pazar e shiste shalle. I shoqi e akuzonte se ajo mund të shkonte përtej flirtimit me doktorin dhe drejtorin e burgut, dy njerëz të një qyteti të pavecueshëm të Kosovës. (Në fletushkën që informonte mbi gjithë shfaqjen, për autoren Arifi tregonte se ajo fliste për ndryshime që i ndodhnin shoqërisë kosovare dikur në të 70-tat.)
Personalisht për një subjekt të tillë mendoj se është shumë interesant. Edhe specifik, edhe i kuptueshëm si pjesë realitetesh të mundëshme në një shoqëri që e njohim. Edhe një ngjarje që mban vëmendje, edhe sepse lejon krijim, është dramatike e digjet ngadalë.
Shfaqja
Shfaqja zhvillohej në tre rrafshe. Në fund të skenës në rrafshin më të lartë ishte dhoma e një hoteli ku Hans Bergeri përqafohej dashurueshëm me avokatin e tij. Nja dy skena të përmbajtura, por spektatori e ndjeu për një herë që diçka nuk shkonte në afrimitetin e burrave dhe sikleti u kapërcye me buzëqeshje të zëshme. Marku ka kriju një identitet të ri, ai vjen si gjermani Hans Berger, dhe vjen të blejë gjithcka. Homoseksual. Dritan Boriçi si Marku e Neritan Liçaj si avokati i tij.
Më poshtë dhoma me tavolinë e shtëpisë së Gjinit. një pasqyrë, varëse rrobash. Karafil Shena, një aktor jo fort i shpeshtë i këtyre anëve, ishte Gjini vëllai i Markut. Aktori i kujtesës sonë ishte rritur në një burrë elegant, ndoshta më i pashëm se atëherë. Djana, Yllka Mujo, e shoqëronte në zhvillimet e brenda qelizës familjare. Në leximin e pjesës atëherë, roli i saj ishte më i qartë në negativitet. Në shfaqje dëshirat e saj u bënë më të natyrshme, dhe kërkesa për realizimin e tyre më legjitime. Simetria e personazheve të dy grave më e plotë. Yllka Mujo është padyshim një aktore e mirë. Qeshja e personazhit të saj di të jetë veçanërisht e natyrshme. Edhe lehtësia në realizim shprehjesh emocionesh që ti i mendoje të vështirë, për të është e përmbajtur, intime, e fshehur.
Më poshtë akoma, Mara rrinte tek stëpia e vet, një sofër, një mangall, një makinë qepse, një tavolinë, divan e dritare parallel me atë të shtëpisë së Gjinit. Olta Daku ishte Mara.
Olta Daku ngaqë mbështeste personazh të lidhur më fort me jetën e fshatit, forcën që nevojitet, vetmin që e shoqëron dhe burrnin që provokon . Nervozizmi i saj ishte detyra më e vështirë e aktrimit në shfaqje. Personazhi i saj territori më i largët i galerisë sociale. Por asaj i duhet të ndërtojë një personazh lokal me lidhje të forta me realitetin, që nuk nxirret kollaj jashtë kontekstit kulturor. Ajo ndërvepron me Gjinin dhe Djanën. Tenton të jetë pjesë e familjes edhe për nënën dhe vëllain, imponon dominim të burrit mbi grua në familje të tij dhe urrehet me Djanën. Dhe Agronin
Ndërveprimi i saj me Agronin ishte një terren pjellor për veprim dramatik. Gert Ferra vinte si një nga të këqinjtë e fshatrave që dëshironte ti dilte për zot tokës dhe asaj. Ftohtësia e komunikimit, largësia, njëfarë lejimi i situatës, prania e dhunës dhe rreziku i përshkallëzimit të saj plotësojnë një mrrëdhënie me peshë për shfaqjen, por ky fill këputej i pambaruar. Ashtu si edhe homoseksualiteti , që edhe si ndërveprim i aktorëve edhe si pjesë e narracionit mbetet i paçelur. Ai nuk rikthehet si dominues as në komunikimin që Marku ka me vëllain e vet në fundin kulminant të pjesës. As herë tjetër.
Nuk jam i mendimit se vardisja kërcënuese e Agronit apo homoseksualiteti duhej të ishin dominues brenda shfaqjes, sepse marrëdhëniet qendrore të pjesës ishin domethëse. Por vëmendja që tërheqin këto tematika është disi grykëse dhe cinike ndaj zgjedhja e tyre si shoqëruese është problematike.
Pjesa
Pjesa në shpërndarjen e kohës sipas ndëërveprimeve është jo fort eksituese. Në diskutimin pas leximit, në verën e kaluar, një prej atyre që folën shenjoi si dobësi të pjesës mungesën e një strukture. Unë mendoj se pjesa është shumë e struktuar. Një burrë mes dy familjesh nuk është proganist padyshim, por ai është qendror. Dy protagonistet janë aty. Secila me një vegjë dashurore për tu kapur në zgjatjen për përpjetë. Një vëlla që krijon problemin dhe bëhet zgjidhje e tij. E mbistrukturuar.
Pjesa ka ca të cara të vogla nëpër të. Për shembull, është dimër, por jo për të gjithë barazisht. Shtëpia ku jetojnë Gjini dhe Djana është në qytet, dhe Marku po blen pronat e vjetra të familjes në fshat, por ajo futet në shitje madje bëhet qendrore për ca momente pa pasur një justifikim shtesë.
Regjisorja Lule Kukaj nuk e ka pasur të lehtë mbajtjen gjallë të entuziazmit ndër aktorë, megjithëse seriozieti në punë nuk mungon.
Shoqja Daku përtacohet prej lehtësisë me të cilën realizon rolet që i ngarkohen, meqenëse nganjëherë i përputhen me qëndrime qëduket silur i ka të vetat gjithmonë. Ajo linte barrë të madhe nëpër “a”-të tek një familje të madhe fjalësh. Dhe megjithëse kjo ishte pranishme edhe ndër të tjerë, tek ajo dallohej më qartë aktrimi në një dialekt që nuk ishte i veti.
Gjiithsesi, fakti që ishte dhe tek Mujo e Shena tregon se vendimi ka qenë produkt i njëfarë organizimi dhe ka qenë një vendim i vështirë, pse ka vështirësuar marrëdhënien e aktorëve me personazhet e vet, edhe pse ka tërheq vëmendjen e publikut në një nuancë që nuk kontribuon asgjë, edhe pse e ka orientuar vëmendjen për nga një dobësi e marrëdhënies me vërtetësinë.
Skenografia nga Bruna Borova mbingarkonte shfaqjen. Aq shumë pemë dekorative brenda ca dhomash? Muzika nga Haig Zaharian nuk buciste duke përcjellë kështu një karakteristikë të gjithë performancës.
Spektatori ishte treguar më i ashpër se duhet me pjesën. Veç ca nxënësve të sjellë të organizuar, radhët ishin të rralluara fort për një shfaqje kaq pak tw shfaqur.
“Gruaja në dritare”, prej autores Arta Arifi, që po shfaqet në skenën e Teatrit Kombëtar, është një pjesë që unë e njihja prej më herët, prej netëve të leximit të dramës shqipe në verën e kaluar, që është e largët. Por disa gjëra mbahen mend ose kujtohen më shpejt se njihen dhe humbasin kuriozitetin që i nevojitet anëtarëve të kohës sonë ç’ka nuk më bënte një spektator shumë të hapur.
Atëherë unë pata shkruar një artikull pak a shumë sic është edhe ky. Edhe drama duhet thënë që ishte e njëjta. Dimensioni i, i performancës edhe shtonte edhe linte, por pjesa mbështetet shumë në dimension e vet dramatik, në subjekt e tekst. Kjo është një anësi që determinon gjithë sipërmarrjen. Regjizorja Rovena Lule Kuka kishte lënë, gjithsesi, gjurmën e vet.
Vëmendja ime në ndjekjen e shfaqjes u shmang nga disa tematika që në të kaluarën i kisha marrë shumë të rëndësishme e vuri re të tjera që nuk i kisha vënë re sa duhet në të kaluarën falë qëndrimit në skenë, skenografisë,e tj.
Për shembull, një moment të dyja gratë e pjesës kishin marrë qëndrim në dritaret që shihnin në anën andej. Dhe fakti që të dyja ishin aty i shtonte pjesës, megjithëse kjo ndodhte vetëm një herë për pak caste. Gruaja tani bëhet etiketë për më shumë se një grua, e ndoshta shumë gra. Në fakt, pjesa tregon si një grua, apo një vajzë në fundet e vajzërisë është duke u përballur me faktin që është e përjashtuar prej trashëgimisë, dhe gjithcka që ajo ka bërë gjithmonë është ti shërbejë familjes. Tani e ngërthyer pas besnikërisë gati religjoze të ushqyer prej kanalesh tërësisht material ajo bën burrneshën me pushkë në dorë. Mara.
Gruaja tjetër, Djana, është e kunata. Në një martesë të palumtur e disi pashëndetëshme moralisht me të vëllanë e Marës, Gjinin. Martesa kishte qenë disi e papritur, meqenëse kjo paskësh qenë e martuar me të vëllanë e zhdukur tashmë, Markun. Mark Bardhi. (Kishin qenë Berishë në lexim, po jan ba Bardh) Ky kish shkuar në emigrim pak pas martesës së vet dhe nuk ishte bërë hic i gjallë për 25 vjet. Nëna kish vendosur që gruaja e tij të martohej me vëllanë tjetër. Një gjë jo e keqe, ajo ishte e bukur dhe punëtore. Shëtiste nëpër pazar e shiste shalle. I shoqi e akuzonte se ajo mund të shkonte përtej flirtimit me doktorin dhe drejtorin e burgut, dy njerëz të një qyteti të pavecueshëm të Kosovës. (Në fletushkën që informonte mbi gjithë shfaqjen, për autoren Arifi tregonte se ajo fliste për ndryshime që i ndodhnin shoqërisë kosovare dikur në të 70-tat.)
Personalisht për një subjekt të tillë mendoj se është shumë interesant. Edhe specifik, edhe i kuptueshëm si pjesë realitetesh të mundëshme në një shoqëri që e njohim. Edhe një ngjarje që mban vëmendje, edhe sepse lejon krijim, është dramatike e digjet ngadalë.
Shfaqja
Shfaqja zhvillohej në tre rrafshe. Në fund të skenës në rrafshin më të lartë ishte dhoma e një hoteli ku Hans Bergeri përqafohej dashurueshëm me avokatin e tij. Nja dy skena të përmbajtura, por spektatori e ndjeu për një herë që diçka nuk shkonte në afrimitetin e burrave dhe sikleti u kapërcye me buzëqeshje të zëshme. Marku ka kriju një identitet të ri, ai vjen si gjermani Hans Berger, dhe vjen të blejë gjithcka. Homoseksual. Dritan Boriçi si Marku e Neritan Liçaj si avokati i tij.
Më poshtë dhoma me tavolinë e shtëpisë së Gjinit. një pasqyrë, varëse rrobash. Karafil Shena, një aktor jo fort i shpeshtë i këtyre anëve, ishte Gjini vëllai i Markut. Aktori i kujtesës sonë ishte rritur në një burrë elegant, ndoshta më i pashëm se atëherë. Djana, Yllka Mujo, e shoqëronte në zhvillimet e brenda qelizës familjare. Në leximin e pjesës atëherë, roli i saj ishte më i qartë në negativitet. Në shfaqje dëshirat e saj u bënë më të natyrshme, dhe kërkesa për realizimin e tyre më legjitime. Simetria e personazheve të dy grave më e plotë. Yllka Mujo është padyshim një aktore e mirë. Qeshja e personazhit të saj di të jetë veçanërisht e natyrshme. Edhe lehtësia në realizim shprehjesh emocionesh që ti i mendoje të vështirë, për të është e përmbajtur, intime, e fshehur.
Më poshtë akoma, Mara rrinte tek stëpia e vet, një sofër, një mangall, një makinë qepse, një tavolinë, divan e dritare parallel me atë të shtëpisë së Gjinit. Olta Daku ishte Mara.
Olta Daku ngaqë mbështeste personazh të lidhur më fort me jetën e fshatit, forcën që nevojitet, vetmin që e shoqëron dhe burrnin që provokon . Nervozizmi i saj ishte detyra më e vështirë e aktrimit në shfaqje. Personazhi i saj territori më i largët i galerisë sociale. Por asaj i duhet të ndërtojë një personazh lokal me lidhje të forta me realitetin, që nuk nxirret kollaj jashtë kontekstit kulturor. Ajo ndërvepron me Gjinin dhe Djanën. Tenton të jetë pjesë e familjes edhe për nënën dhe vëllain, imponon dominim të burrit mbi grua në familje të tij dhe urrehet me Djanën. Dhe Agronin
Ndërveprimi i saj me Agronin ishte një terren pjellor për veprim dramatik. Gert Ferra vinte si një nga të këqinjtë e fshatrave që dëshironte ti dilte për zot tokës dhe asaj. Ftohtësia e komunikimit, largësia, njëfarë lejimi i situatës, prania e dhunës dhe rreziku i përshkallëzimit të saj plotësojnë një mrrëdhënie me peshë për shfaqjen, por ky fill këputej i pambaruar. Ashtu si edhe homoseksualiteti , që edhe si ndërveprim i aktorëve edhe si pjesë e narracionit mbetet i paçelur. Ai nuk rikthehet si dominues as në komunikimin që Marku ka me vëllain e vet në fundin kulminant të pjesës. As herë tjetër.
Nuk jam i mendimit se vardisja kërcënuese e Agronit apo homoseksualiteti duhej të ishin dominues brenda shfaqjes, sepse marrëdhëniet qendrore të pjesës ishin domethëse. Por vëmendja që tërheqin këto tematika është disi grykëse dhe cinike ndaj zgjedhja e tyre si shoqëruese është problematike.
Pjesa
Pjesa në shpërndarjen e kohës sipas ndëërveprimeve është jo fort eksituese. Në diskutimin pas leximit, në verën e kaluar, një prej atyre që folën shenjoi si dobësi të pjesës mungesën e një strukture. Unë mendoj se pjesa është shumë e struktuar. Një burrë mes dy familjesh nuk është proganist padyshim, por ai është qendror. Dy protagonistet janë aty. Secila me një vegjë dashurore për tu kapur në zgjatjen për përpjetë. Një vëlla që krijon problemin dhe bëhet zgjidhje e tij. E mbistrukturuar.
Pjesa ka ca të cara të vogla nëpër të. Për shembull, është dimër, por jo për të gjithë barazisht. Shtëpia ku jetojnë Gjini dhe Djana është në qytet, dhe Marku po blen pronat e vjetra të familjes në fshat, por ajo futet në shitje madje bëhet qendrore për ca momente pa pasur një justifikim shtesë.
Regjisorja Lule Kukaj nuk e ka pasur të lehtë mbajtjen gjallë të entuziazmit ndër aktorë, megjithëse seriozieti në punë nuk mungon.
Shoqja Daku përtacohet prej lehtësisë me të cilën realizon rolet që i ngarkohen, meqenëse nganjëherë i përputhen me qëndrime qëduket silur i ka të vetat gjithmonë. Ajo linte barrë të madhe nëpër “a”-të tek një familje të madhe fjalësh. Dhe megjithëse kjo ishte pranishme edhe ndër të tjerë, tek ajo dallohej më qartë aktrimi në një dialekt që nuk ishte i veti.
Gjiithsesi, fakti që ishte dhe tek Mujo e Shena tregon se vendimi ka qenë produkt i njëfarë organizimi dhe ka qenë një vendim i vështirë, pse ka vështirësuar marrëdhënien e aktorëve me personazhet e vet, edhe pse ka tërheq vëmendjen e publikut në një nuancë që nuk kontribuon asgjë, edhe pse e ka orientuar vëmendjen për nga një dobësi e marrëdhënies me vërtetësinë.
Skenografia nga Bruna Borova mbingarkonte shfaqjen. Aq shumë pemë dekorative brenda ca dhomash? Muzika nga Haig Zaharian nuk buciste duke përcjellë kështu një karakteristikë të gjithë performancës.
Spektatori ishte treguar më i ashpër se duhet me pjesën. Veç ca nxënësve të sjellë të organizuar, radhët ishin të rralluara fort për një shfaqje kaq pak tw shfaqur.
