Heda Gabler. Një pjesë nga Ibseni i madh.
Për kuriozitete profesionale i isha vënë leximit të saj ca kohë më herët dhe për ta ndjekur edhe më tej kam parë edhe një ekranizim të pjesës të viteve 50 e pak, me Ingrid Bergman ndoshta, e aktorë të atij soji. Dhe kisha ca pritshmëri
Por, sa mbërrin në shkallët e sipërme të sallës ku ka shtëpinë skena e teatrit eksperimental “Kujtim Spahivogli” e kupton që gjërat disi kanë ndryshuar. Në fillim, sa hyn në sallën e këndshme, prej skenës Alfred Trebicka të lëshon tym me një aparat të vogël që e mban në dorë. Ai është i gjithi i artë. Edhe këpucët i ka me të verdhën shkëlqyese të të artës. Palltoja e tij e verdhë është ajo e një komandanti të lartë, me spaleta të arta plot fije. Po ky kush është thashë unë, meqë i njihja pak personazhet.
Ja kush ishin mundësitë që ai të ishte, (i) Elert Lovbogu, historian i shquar që sapo ka kulmuar mendimin shkencor e vizionar të kohës e që ka patur një marrdhënie fort intime e disi posesive, jo dashurore (vetëm pak), me protagonisten Heda? (ii) I shoqi saj, gjashtu studiues historie, por shumë më i përkorë dhe I përmbajtur? Apo (iii) gjykatësi, mik i familjes e i Hedës dhe ambicjoz në çështje të humorist?

​Por ai nuk ishte asnjëri prej tyre. Ai ishte babi i Hedës, një Gjeneral hijerëndë që pret miqtë me tym. Ky, në njohjet e mija të mëhershme, përmendej, por nuk ka aktor të vetin. Nuk ka fantazmë të gjeneralit të vdekur. Por këtu si të ishte fantazma e Hamletit, babës së Hamleti, ai nuk i shqitet skenës dhe Hedës. E ruan atë. Përkujdeset. Bën edhe detyrën e shërbëtorit herë pas here. Ai shkon deri aty sa ai e vret Hedën në vetvrasjen e vet. Dhe Heda e vret atë?
Ndërkohë që ka ardhë babai i Hedës, janë larguar nga pjesa halla e të shoqit, si dhe një shërbëtore fort e pranishme.
Ndërkohë muzika është nga këto teknologjiket, me ritëm të lartë. Energji. Dhe ka të recituara në atë zërin mekanik, fjalët: “o!? Ju paskeni zgjedhur teatrin sonte shumë mirë. Uluni te karrikja që paskeni gjetur dhe shtrëngoni rripin e sigurimit sepse kjo shfaqe nuk është si asnjë që kemi parë ndonjëherë. Ai është një regjisor rumun i ri dhe shumë trim. Botond Nagi. Ky është një teatër përtej të imagjinueshmes. E ksi senesh.”
Po u lodhëm. Zvarritje nëpër fjalë, nëpër skena. Si me lëvizje të ngadalta.
Secili personazh ka fituar një ritëm të kohëve tona duke braktisur atë borgjezi të re që përthyente Ibseni me delikatesat dhe burrëritë e veta. Edhe, në këtë pikë nuk mund të themi që regjizori është në ndonjëfarë drejtimi problematik, por pastaj sesi nagtërrohet.
Një seri problematikash të përshtatjes së shijeve e botkuptimeve nuhaten por ndjekja e tyre është e pamjaftuar.
Me grup aktorësh të aftë e tërhqës në figurë e tingullim, por ndonjëherë jo aq brenda asaj bote ku mishërohet personazhi, që gjithashtu lëviz. Secili nxorri skena e ligjërime të bukura nga personazhi i vet, jam dakort.
Por, gjatë. Një intervistë televizive e gjatë.
Personazhet rinisin shpesh personazhin.
Dhe kjo sesi zgjatet. Me një shtrirje. Një ritëm i lartë i vazhduar.  Ai çuni para meje po luante bilardo në telefon. Dhe në errësirë besoj shumë përgjonin për ndonjë lëvizje nëpër sallë të gjallëroheshin pak.
Drita neoni na sulmuan sytë në kënde të kithta, sapo u fikën dritat.
Në fakt teatër mbetet dhe asnjëherë nuk mund të jetë aq i keq. Për mendimin tim, dramaturgu i pjesës ka lënë shumë fjalë në tekstin e aktorëve, duke pasur parasysh përzgjedhjen regjizoriale të regjizorit.
Për atë qasje ndaj pjesës duheshin heq edhe një 30%sh tjetër fjalësh. Se aq shumë fjalë në një histori aq të brishtë e të koklavitur sa Heda Gabler kanë nevojë për kontekste afatgjata, mundësisht të buta që pastaj të intrigohesh e shijosh e kuptosh ngadalë nuancat.
Shto edhe që shumë sjellje e veprime kishin më shumë pavarësi nga sa u jepte një arsye e shëndetshme e ngritjes së një strukture të qëndrueshme.
Por unë me regjisorin jam dakort, në rritjen e ritmit, në drejtëpërdrejtësinë e komunikimeve, edhe nuancat agresive të çdo komunikimi edhe lehtësia me të cilën ushtrohet çdo superioritet i çfardollojtë. 
Ky afrim me burimet e psikikës njerëzore është një gjetje regjizoriale e përdorur edhe në tërësinë e qasjes. edhe duket se këto janë paradigmat regjizoriale të kohës.

Shumica e regjive besoj edhe globalisht e përdorin këtë qasje. Po diku teksti është më i lehtë për tu ndjerë, e diku më pak. Diku harmonia e veprimit me mendime është më e plotë e diku më pak.
Në rastin në fjalë, nuk mund të mos ankohemi. Nga lodhje e atillë unë për pak fjeta. Mos them që edhe u fjeta pak. Po gjithsesi u vura me kërku rehat të tepër në karrigë. Sikur kam kry një pjesë nga shërbimi ushtarak mu duk.
Shpresojmë të ketë pasur sponsorizim edhe nga ambasada rumune.

Ndërkohë na duhet të çojmë edhe një tjetër ankesë. Dymijë e nëntëmbëdhjeta dhe fillimi i dymijë e njëzetës vazhdojnë të prezantojnë një vit relativisht të varfër në jetën teatrale të qytetit. Unë nuk mbaj mend ndonjë gjë nga ky sezon teatror. Se ç’pati diçka pastaj diçka tjetër, por nuk i mbaj mend.
 Ndaj këtë ankesë, si edhe çdo ankesë tjetër të denjë në këtë vend po ta nis ty o kryeministri ynë, që ta kesh për koleksionin e madhërishëm të ankesave publike që ke kriju personalisht.

Zoti kryeministër, megjithëse është drejtëpërsëdrejti përgjegjës për teatrin në vend, preferon filmat.
Ai u bë pjesë e një polemike gazmore ditëve të fundit për një paraqitje në një film gazmor të tipit komercial. A je në rregull ti mer daj? Shkon e bën vizitorin aksidental te dasmat e Ermal Mamaqit për publikun e gjerë!?! Hajde mer bon Robespierin ose Prometeun e çliruar te Teatri Kombëtar. Zgjidhe vetë regjizorin po deshe. Ose bëhu vetë regjizor. Me vërte e kam. 

 Jeton Neziraj me shfaqjen “Pesë stinët e armikut të popullit” gjallëroi skenën e Teatrit Kombëtar mbrëmjen e së premtes së parë të dhjetorit të 2019-s. Një dhuratë për “popullin” që i është përkushtuar mbrojtjes së Teatrit Kombëtar, shfaqja ishte prani e festivalit të Aleancës për Mbrojtjen e Teatrtit në vazhdimësi, që sjell  këto aktivitete  përkrah  dezhurneve kolektive e rojës së paprerë, që po gllabërojnë llokma të bollshme nga jeta e të angazhuarve. Shfaqja  është prodhim i Qendrës Multimedia, Prishtinë. Edhe në këtë shfaqje Neziraj bashkëpunon me të shoqjen, regjisoren Blerta Neziraj.
Tematika fiks ajo që po ëndërronte ai grup rezistence.
Një parodi për ngadhnjimin e së ashtuquajturës mafie e ndërtimit në debatin për planin e zhvillimit të qytetit. Prishtina përmendet, por duke mos e tepruar aspak në theksim. Mafja e ndërtimit po,  ajo përmendet e gjitha. Çuditërisht shumë dëgjohet edhe përfaqësuesi ndërkombëtar. Kombet e Bashkuara me përfaqësimin e tyre me një administrator të qytetit në bashkëpunimin me këtë mafie janë fort të theksuara. Unë u përpoqa me shpejtësi të zbuloj se ç’zë patën ndërkombëtarët në shpërndarje të lejeve të ndërtimit në qytetin e Prishtinës, por nuk arrita shumë në atë ngut, ndaj i ndejta përfundimit që bëhet fjalë për gatishmërinë e përgjithshme të ndërkombëtarëve për tu përfshirë në zhvatje përmes shitjes së ndikimit e autoritetit andej këndej, e që është e njohur tashmë. 

Një shfaqje që përkujton ngjarjen e vërtetë të arkitektit Rexhep Luci, i cili vra për shkak të detyrës që ai nuk e braktiste për të zhvilluar qytetin e Prishtinës sipas një vizioni që deri në ato çaste kishte ndjekur qyteti, e që në këndvështrimin tim ishte i bukur duke pasur parasysh harmonizimin e praktikave e pëlqimeve të shoqërisë me aspiratat e saj. Dhe rëndësia e një vizioni që jeton. Deklarata e përfaqësuesit të UNMIK-ut pas vrasjes së tij, që ofrohet në linkun e Wikipedias për zotin Luci furnizon një vlerësim të lartë për të.
Tamam ashtu si tek “Armiku i popullit”, që Ibseni e pat qëndisur për të pasur jehonë deri vonë, heroi bëhet armik. Te Ibseni vëllai i kryebashkiakut, mjeku i nderuar kthehet në një armik. Ai zbulon se trajtimi në banjat termale të qytezës në vend qëta ndihmojë shëndetin e përdoruesit e shkatërron atë. Dhe nuk lejohet ta japë lajmin pse do ta rrënonte biznesin që do tëushqente qytezën. Dhe gjithë qyteti i del kundër. Vëllai. Miqtë e tij besnikë. Qytetarët. Të gjithë.
Por atje, në biseda e në tryeza të gjata personazhe të qetë skaliten ngadalë, duke sjellë një pamje të afërt të subjekteve.
Tek stina e pestë, që ndoshta ka kuptimin e një periudhe të shtuar në jetën e atij personazhi Ibsenian, bisedatjanë më pak të gjata. Dhe teksti qartësisht është tërhequr për t’i lënë vend veprimit skenik. Një  më fenomen i njohur në teatrin bashkëkohor.
Edhe ajo lidhja aq e brishtë e personazhit me tematikën sociale nuk e vret mendjen për ekuilibret që shfaqja ngre mbi të, por lehtësisht hidhet sa te njëri te tjetri krah duke u rritur si një thurje në shfaqjen tonë që bën personazhin nëpër ngjarje.
Në vend të ngjyrimeve personale personazhet kanëndodhira personale. Ajo që ata e kanë personale është e ndërtuar përmes steriotipit që e ofron shoqëria. I ndershmi arkitekt me të bijën, ndërkombëtari me pushtet i dhënë pas femrave dhe fitimit, ndërtuesi grykës me njërën këmbë të pantallonës harruar brenda në çorape dhe katunari çorapeverdhë sindikalit i folklorizuar, gazetarja e ofruar për mbështetje dhe interesa.

Në Teatrin Kombëtar laryshia spektatoriale nuk është e njohur për spektatorin kronik. Pas meje një nëne pranë të tetëdhjetave mbështjellë në shaminë e besimit mbyte skajin perëndimor të një skuadrilje amatorsh në rradhët e para të gjysmës së majtë të sallës. M’u në mes të formacionit një xhaxho disi çakërrqjef e zëlartë bindte mikun e tij ngjitur se interneti është një media katunarësh që keqinformon dhe na ve nën zgjedhën komuniste, shoqërisht. Dhe katunarë e komunistë bashkë shëmtoheshin estetikisht duke u përmendur emrin faqe botës në mënyrë të përsëritur. Nga fundi i shfaqjes gërrhiti pak, por pastaj u bashkua me të gjithë në shijimin e denoncimeve të hapura që praktikonte shfaqja.
​
Hyrja në tematikën e shfaqjes vë theksin te liria që ka ardhur. Te gëzimi i fitores. Një arkitekt entuziast po bën planin e zhvillimit të qytetit.  Edhe përfaqësuesi ndërkombëtar fillimisht është mbështetës. Ai nuk e duron fjalën “luftë” dhe na sjell urimin mijëvjeçar “Liri, Barazi, Vëllazëri”. Ai është ndër dy miqtë e heroit, bashkë me sindikalistin. Por ai është cinik, interesaxhi, grykës, arbitrar.
 Punëtori sindikalist sjell tabanin popullor. Patriot i mbifolklorizuar ai i pari ia mësyn simboleve kombëtare.
Ndërtuesi serviloset, shërben, blen shpirtra, tremb, pallon, vret. Me njërën pantallonë brenda çorapes.
Vajza e arkitektit është epileptike. Si e vetmja përfaqësuese e brezit të ri përgjithësimet për të janë të pashmangshme, ndaj e ardhmja është epileptike. Gazetarja është ftuese dhe e ofruar.

Rama, megjithë rrokjen “ra” nëpër mbiemër, si kryeministri i vendit është stoik në bindjen e vet se burimi i legjitimitetit të tij për të qeverisuar buron nga shumë afër zotit. Në fakt ai është i habitur dhe i revoltuar pse ky Napoleon, që ai pati fatin të ishte, duhet të qeverisë këtë zgëq shkëmbor në këtë cep të perandorisë së tij. Ai me siguri e ka diku një plan, që në një takim të BE-së në Gjermani, të dalë para të gjithëve të thotë se në fakt ai është Makroni, por kur ishte i vogël bëri atë lojën e princit me të varfrin me francezin, por ky, pastaj, nuk ja ktheu vendin e ligjshëm. E sapo të këmbehet me Makronin, të zgjidhet president e kryeministër i BE-së së re, e direkt të niset t’ia marri Jeruzalemin çifuto-arabëve dhe ta mbjellë me tulipanë shkretëtire që vijnë era Channel 5. Vetëm dyshon se nuk e mbështesin gjermanët, po ai me çunat me kohë do ta kish bërë këtë skenar një punë të kryer. Dhe edhe të tjerët nuk do ta mbështesnin. Në fakt, pak do ta mbështesnin.
 
Rama duket se, ka dëmtuar rëndë shanset e tij për të bindur se mund të sigurojë mbajtjen e pushtetit edhe nëpër fenomenin e ardhshëm të zgjedhjeve që gjithësesi do të vijnë, kur njerëzit do tëjenë me llaç e tulla nëpër këmbë. Natyrisht përfundimet e punimeve tamam pak para fushatës janë një rastësi e lakmuar, por fragmentimi i skenës politike është disi shqetësues.
 
Megjithëse ky shkrim dëshiron t’i qëndrojë larg tërmetit dhe vragës që ai la mbi shoqërinë tonë dhe humbjeve në jetë e qetësi shpirtërore që na solli, prap aq larg nuk mund të rrijë.  Në përpjekjen e vet për të përmbajtur dërrmimin në humoret popullore Rama ka zgjedhur qasjen e kudopranisë, apo si i thotë latini omnipraesent-izmin, qëështë sa formë edhe përmbajtje.
Me protagonistë të rinj që kanë dalë në ballë të një vrulli vullnetar, Rama ulet rreth tryezës së tij qverisëse. Çuna e goca të reja që kanë mbledh nga një milion e dy milion dollarë, aty, pa prit e pa kujtu dhe kanë vëmendje nga media dhe mileti i gjerë në përmasa që atë e bezdisin ndjeshëm, rrinë aty te karrigia e Benit, Erionit, edhe emra të tjerë plot, se nuk po i kam shumë të pranishëm tani. 
 
Nëpër tryezë të tilla Rama njofton kumte të tipit “rrezikojmë që të na ndodhë një shpërthim në demografinë vendore. Do marrin njerëzit anijet” - tha, aty krah liderit të “Fundjavës ndryshe” dhe një imami të moderuar që ka vite qëia jep dorën fukarasë. Fatmirësisht, deklarata ishte në kontekst të luftës që ai ka me mendian dhe misionin e saj shkatërrimtar, përndryshe ndoshta duhet të ikim me të vërtetë te porti. Por jo, Rama është aty në një takim spontan që ka kryesisht për qëllim që fondet të menaxhohen përmes një qendre të centralizuar. Një mendim fort i arsyeshëm, por që ai detyrohet ta legjitimojë me betime çunash tamam, pse minohet nga policë të nivelit të lartë që i mbetet syri te ndonjë nga ato çantat dhe më shumë nga reputacioni i ligsht, që ndihmohet fort edhe nga alarmi dhe sikleti popullor.
 
Në ngut e sipër menaxhimi mediatik i tij është qesharak. Ai kapet duke shtyrë hapa mbrapa zëvendskryeministrin, si të ishte një çunak i pavlerë që i prish fotografinë duke patur parasysh edhe ekuilibrin e brishtë të rëndësisë së këtij politikani. Ai në shtëpi kokëlurish na urdhëron kanakarin e tij politik, kryebashkiakun Velija të ngrihet nesër në katër e gjysëm të mëngjesit e të lyejë murin e pallatit ku janë strehuar të ramit në hall të madh.
Përqafimet e tij janë keq. Edhe ERTV përpiqet që portreti i tij të mos jetë i kuruar aq shumë. Hunda po bëhet e  madhe, mjekra kot e më kot. Xhupi i tij i ekipit kombëtar është një emblemë e aksionit për këtë tërmet. Ai po braktis territore të imazhit që të mos ndikojë gjurmuesit e së pavetëdijshmes nëpër masa. Varrim më varrim, përqafim më  përqafim.
 
Ndërkohë mileti është i magjepsur nga një qenie e re në shoqërinë tonë, inxhinieri e profesori i nderuar, që thonë atë që vetë Rama e kish amplifikuar që në zgjatjet e para drejt pushtetit, atë që jemi të rrezikuar nga papërgjegjshmëria e babëzia në ndërtim. Por që pastaj e pat parë si të leverdishme mbi çdo argument. Prokuroria ka shpallur numrin e 250 dosjeve të hapura. Një veting në ndërtim. O zot i madh. Ishalla nuk na vjen rradha. Me këtë vrull kemi për t’i mbush burgjet me katunarë që e mbysin kastravecin me ure dhe shkaktojnë shqetësime të apartit tretës.
Dhe kur. Pikërisht tani që Rama do t’i lejonte popullit tonë të vilte fryte nga reformat në drejtësi, arsim të lartë, arsim më pak të lartë, mjekësi, bujqësi, turizëm, kulturë e trashëgimi kulturore.
Vdeksh o tërmet i keq, që e shkunde këtë pemë frytemirë. Ajo mjekër ishte mendu për një dritë komplet tjetër.

Po Rama, mirëkeq, e ka emrin Edvin. Dhe Edvinat, me gjithë respektin, nuk janë aq rë rrallë, megjithëse jo aq të përhapur sa Arbeni dhe Erjoni.
Pra shqetësimi ynë janë socialistët.
Me eksperiencën demokrate në mëndje, na shqetëson një zhvillim i i tillë në udhëheqjen e socialistëve si ndërrimi i kryetarit. A do të mbijetonte kjo parti në përpjekjen për të gjetur një lider. Deri tani investimet kanë qenë të pakta dhe nuk ka pasur ndonjë mbështetje të shprehur në ndonjë anë.
Duke pasur parasysh edhe shkërmoqjen që rrezikojnë socialistët dhe jetëgjatësinë e një qeverisje edhe ata që nuk janë të vullnetshëm, por që e kanë inat imponimin e vullnetit të tjetrit do ta shohin me dyshim në fletën e stampuar.
Por është edhe rreziku që të kemi fundin e bipartizmit dhe hapjen e tregut të punës politike, për të rinj nga radhët e të ashtuquajturve aktivistë.
 
Nga Kosova në ato fillime pati një vërshim solidariteti që mund të mendohej edhe si i përdorshëm për skenën politike vendore, por mendoj se u përmbajt ndonjë rrjedhje imediate, megjithëse ndoshta nuk është fare i pafryt. (Kërkoj ndjesë për cinizmin makjavelian me të cilin e trajtoj këtë vëllazëri fatlume që e kemi mes veti në këto fatkeqësi që i kemi bashkë prej kombeve të tjerë, por ky është një shkrim për politikën.)
Pastaj janë edhe kjo lëvizja e re. Imami dashamir. Aktivisti. Intelektuali opozitar. Analisti. Fejsbukisti. Panikisti. Rezistenca te teatri, që megjithë ata regjisorë, aty, humbi një mundësi të shkëlqyer drithërimi të publikut vetëm për çështje regjie, dhe ndonjë të dyshimti që shante me rob e me nanë deri në kupë të qiellit. Por nervozizmi institucional, me mibnistruin që komenton vetë me zemrat gojëliga për akuza që nisnin nga shkarkimi me canta të sekuestrara ndihmash në dyert e brendshme të saj.
Por në përfundim dështimi i shtetit për të ruajtur një fytyrë të vetme të përpjekejeve të shoqërisë në lëpirjen kuruese të plagës popullore është një ndodhi që nuk ka si të injorohet.
Pastaj ka edhegazetarë që kanë rizbuluar popullaritetin e vet dhe magjepsen prej tij deri në angazhim. Mbledhin një milion dollarë për tre ditë. Dakort nuk është kushedi sa domethënëse, por në një shqyrtim të fenomeve psikologjike ndër individë që kanë jehona publike është një tregues. Apo është domethënëse?
E mbi të gjitha tërmeti, GDP-ija dhe reformat, pakënaqësia popullore, minatorët, prerja pa kriter e fidanëve në bahçen qeverisëse dhe kontrolli në media, e lejimi i shpërdorimit në vulgaritet të pushtetit.
 
Dhe pastaj janë zgjedhjet. 
Si do të shkojnë ato?
Lëvizjet e reja, nuk kanë stazhonimin e mjaftueshëm, për mendimin tim. Edhe në Itali edhe në Greqi, lëvizjet populiste (në kuptimin e krijimit të rrjetit të marrëdhënieve të elektoratit me qeverisësin. Krijim që nuk ndodh në kanalet dhe me mesazhet tradicionale të sigurimit të simpatisë.) si në të majtë edhe në të djathtë apo të qeverisjessë arsyeshme mbi-politike, kanë pasur një vazhdimësi disa vjeçare.
Por, prapë, më duket e pabesueshme që Basha ta ketë këtë fat, për të cilin, dora në zemër, nuk ka luftuar aq fort. Partia është e padukshme. Denoncime të keqqeverisjes andej këndej por, se kush, se çfarë nuk dimë.
Paaftësia e tyre për të qenë të pranishëm është shqetësuese. Basha lehtësisht mund të ish bashkuar me Ramën në përpjekjen për ta mbajtur reagimin e shoqërisë ndaj tërmetit nën fytyrën e shtetit. Ky shtet do të jetë edhe i tiji në një të ardhme jo të largët, nëse besojmë kumtet e gojës së tij. Një qetësi dhe largim nga idetë e përçarjes së skajshme mes forcave do të ishte edhe me leverdi elektorale. Do ishin promovuar ministrat e ardhshëm e në vend të një plani me tre pika, që mund të kishte edhe vetëm me një pikë. Në tryeza me vëmendje të shtuar popullore nuk do të lihej kryeministri i vendit të kapet për fjalësh me njerëz goxha më pak të njohur për kontrollin mbi tryezën e këshillit të ministrave duke rrezikuar më shumë se emrin e vet në kontekst të galerisë sërelevancës politike.
Por demokratët prej kohësh janë zhdukur, e tani shqetësimi ynë rikthehet tek socialistët.
Ku dreqin janë socialistët? Zgjedhjet para së gjithash vijnë për ta, nëse ka ende një parti me këtë emër? Pse nuk ka xixa ky kulmim mediatik që është tërmeti. As Ditmir Bushati nuk u shfaq. Asnjë tjetër. Erionin e keqtrajtuan faqe botës për merak të prishjes së 17 nga 943 fotografitë e ditës. Veliajt i thanë nesër ta kesh lyer murin që në katër e gjysëm të mëngjesit. Personalisht! (A mund t’i kërkojmë medias të verifikojë nëse është lyer muri dhe a e leu vetë Erioni, apo çoi ndonjë tjetër, dhe, theu urdhin e liderit?) këto janë të dëmshme për rezultatin.

​Ra, ra, rama ik! OOOO! Liri, demokraci. (Mbajeni shënim ju lutem!)
 

Meqenëse, një rast kaq i këndshëm sa muaji i festave të nëntorit, pra vetë nëntori, e paraqiti veten për bazë shkrimesh të ngjyrosura me qëndrime personale, politike e morale, që vjelin vëmendjen e publikut në një qasje që e ka vendin e vet tashmë, ja ku po e shpall qëndrimin e edhe unë.
 Një numër fotosh të heronjve të rënë gjatë Luftës së Dytë Botërore në betejë kundër pushtuesve nazi-fashistë u vendosën në bulevardin kryesor tëkryeqytetit, bulevardin “dëshmorët e kombit” dhe krijuan një strehë mbi rrugë që cave u zu rrebeshin që binte nga lart, e ca të tjerëve u zu dritën e i bëri të brengosur.
A duhen ata? Ca të inatosur nga krahu antikomunist thonë jo. Shohin aty një provokim në kujtimin e një përndjekje arbitrare dhe sadiste. Dhe ata që e thojnë këtë ‘jo’ shpresojnë se janë njëri ndër përrenjtë e mëdhenj që furnizojnë lumin e së djathtës opozitare. Vetë e djathta ka qenë e heshtur në gojën zyrtare, por investimi për prani publike në këta zëra tregon se ajo është shpresonjëse që do të nxirret diçka edhe nga ky damar minerali.
Unë jam që heronjtë t’i njohim e t’i nderojmë, pse kështu ia shtojmë një kategori nderi galerisë së ndereve me të cilën nderojmë anëtarët e shoqërisë sonë.
Lufta e DytëBotërore ishte një luftë që gjithë popujt e botës mendojnë se e luftuan bashkë. Pse një racë donte të vendosej mbi gjithë të tjerat dhe ti shfrytëzonte për qëllimet e nevojat veta. Egërsia me të cilën u zbatua dhe si i njehsoi qëllimet e veta me parimet njerëzore të ekzistencës e bënë nazizmin një armik më të madh se Stalini i tmerrshëm që nuk e kishte problem fare sikur të shkaktonte edhe trefishin e viktimave, po vazhdonte një qeverisje si ia mori mendja brenda kufijve të perandorisë së trashëguar nga Cari.
Edhe lufta jonë, në krahun e vet fitimtar ishte kundër nënshtrimit racor edhe rezistenca jonë qe e shëndetshme dhe e çliroi  vetë vendin dhe shkoi edhe në Kosovë ku mundësoi një çlirim relativisht normal prej ushtrisë jugosllave, që bashkë me atë shqiptaren ishin të vetmet që u çliruan me forcat e veta. (Në Greqi ku ndërmjetësimi ndërkombëtar ishte më i madh, çlirimi grek e spastroi një territor nga bashkëkombasit tanë andej matanë. Grekët kishin bashkëpunuar edhe vetë me një qeveri kuinslinge, por kaq fort e mohuan këtë sa disa dhjetëra mijëra njerëz i kapi për leckash e i vrau, përdhunoi e i përzuri. Ne nuk dimë në janë përzënë prej Greqie kushërinjtë e kryeministrave kuinslingë, apo drejtorëve të drejtorive, por na mjafton të kuptojmë se çfarë veprimesh legjitimoi rezistenca ndaj asaj përpjekjeje për të vendosur një hierarki ndër raca, dhe Kosova na cjen ndër mend.)
Ritmet me të cilat erdhën ndryshimet nën regjimin komunist ishin jashtëzakonisht të larta. Një vend tërësisht i prapambetur, analfabet. I vuajtur, i përçarë, për një hark kohor 50 vjeçar trefishoi popullsinë, siguroi integritetin dhe unitetin,e vuri interesin e shumicës së banorëve të vet para çdo interesi tjetër, përveç interesit personal.
Në rast se, krahu nacionalist do të kish qenë fitimtar në betejën për të qenë balli i rezistencës nazifashiste e aleancat tona pas çlirimit do të kishin qenë nga perëndimi, gjendja e vendit tonë nuk do të kish qenë kushedi sa më mirë. Plani Marshall prej të cilit përfitoi Gjermania për Shqipërinë do të ishte  diçka krejt tjetër. Pak a shumë një situatë e ngjashme me qeverisjen e pas viteve ‘90-të, por shumë më e keqe dhe e cunguar. E hapur kanat për ndikimin grek dhe pastaj Italian. E ndoshta turk a egjiptiano-arab.
 
Të gjitha popullsitë në fazakyçe të zhvillimit të qytetërimit kanë ndërmarrë veprime të tilla. Avancimi qytetërimor ka ritme të veta të ndryshueshme, që kur përkojnë me avancime të mëdha në shkencë a organizim krijon kushte për fatkeqësi të mëdha. Moderniteti i shkalloi ritmet. Po edhe më herët. Spanjollët me dyqind ushtarë dhe prazmore, shpata çeliku e hile makiaveliane shkërmoqën sikur nuk qe kurrë qytetërimin ndoshta më të lashtë të botës, atë të aztekëve. Anglezët e bën gjysmën e botës baçen e vet pse shpikën mitralozin dhe pamporin prej hekuri.
Kombet kanë nuhatjen e vet,ndaj veprime që prezantohen si krejt rastësore nëpër histori janë kaq largshmendsh të ishin ndryshe.
Injoranca, egërsia, grykësia me të cilën u morën e u zbatuan një sërë vendimesh të mëdha prej fitimtarëve qeverisës ishte një fatkeqësi që ne duhej ta prisnim. Ne jemi shqiptarët. Ka arsye të besojmë se edhe forcat e tjera aktive në politikën e kohës nuk kanë qenë kushedi sa dashamire e të emancipuara. Keq na vjen, po edhe historia nuk ka qenë fort e mirë me ne, edhe ne jo aq të mirë me veten, por po ecim.
I paharruar qoftë kujtimi i dëshmorëve për lirinë e atdheut!
 
Pak më herët në bulevard ne patëm foto të viktimave të mënxyrës diktatoriale. Dijetarë nga më të mirët, krijuesit tanë më të mirë, njerëzit që merreshin me shpirtëroren, ndër protagonistë të secilës fushë të aktivitetit njerëzor në Shqipërinë e asaj kohe u ballafaquan me vështirësi e kufizime. Shumë njerëz përfunduan në torturë e vdekje, internim e gjithfarë, por ndjesia e asaj dhimbje shpejt kthehet në personale.
Ne i nderojmë viktimat e diktaturës komuniste pse ata qenë njerëz të arrirë e qëllimmirë që padrejtësisht u privuan nga mundësia për të përmbushur veten dhe kontribuar për shoqërinë. E kemi keqardhje e përkujdes për ata qindra e mijëra, që pa asnjë lidhje të arsyeshme u vunë nën mundime prej një teknike djallëzore të ruajtjes së pushtetit. Ata ishin familjarë e të afërm njerëzish që me sipërmarrjen e tyre u vunë në rrugën e asaj diktature.
Unë edhe diku tjetër jam përpjekur të skicoj problematikat e shumta që sjell mungesa e plotësisë në përfytyrimet kolektive për përndjekjen dhe qëndrimet që duhet t’i ndjekin[1]. Mungesa e hierarkive ndër të përndjekur dëmton trashëgiminë e ndershmërive që pati kjo përpjekje e popullit tonë për ta hequr zgjedhën diktatoriale komuniste.
Gjithmonë i gjallë qoftë kujtimi i aty që për dashuri të jetës e të njerzve nuk e kursyen veten para egërsisë rrugaçërore të diktaturës!
Përpjekja për të mbajtur gjallë këtë diskutim, madje edhe arritja në njëfarë mase e qëllimit për të qëndruar i hapur ky debat, tregon për nevojën që politika shqiptare ka për të nxjerrë ndonjëfarë përforcuesi për simpatira në kontekstet e gabuara në këtop kohë.  Debati duket se ushqehet sa nga socialistët aq edhe demokratët.
Socialistët megjithëse duket se englendisen nga kjo gjallëri janë çuditërisht të përfshirë. Edhe nga nevoja që të distancoheshin nga dëmi i dikturaturës, edhe prej një lëvizshmërie më të lartë në lidership socialistët duket sikur janë më përpara në transferimin e arsyeve për simpati e mbështetje elektorale nga e kaluara çlirimtaro-revolucionare drejt pragmatizmit të ditpërditshëm e angazhimit me tema bashkëkohore.
Por jo. Në vend që të mbushin rruëgn me heronj që i prin Skënderbeu atje në majë e pastaj sjellin Lirinë e Pavarsinë, e Luftën e Parë, zallamahinë e kufijve, e Kosovën, e Luftën e Dytë Botërore, e penë e pushkë. Se kemi edhe pavarësinë një ditë më herët e jovetëm çlirimin një ditë më vonë.
Por prap. Socialistët janë në pushtet. Po nuk e solli çlirimin simpatinë, ata e blejnë në treg të zi.
I gjithë halli ynë është tek shpresa e tepërt që opozita shqiptare mban tek kjo problematikë për krijimin e një boshti unifikues e identifikues për të djathtët. Natyrisht ata e dinë se në praktikë vlera e tij është e pakët dhe rrjetet e ndikimit krijohen të pavarura prej tij, por shumica e votuesve ende e mbajnë mend që hapin e parë në drejtim të mbështetjes për PD-në e kanë tek revoltimi i tyre me komunistët.
Por tani ka pak gjasa që një leverdi të sigurohet prej të tilla tematikave.
 Nëse nuk do të pritet deri në fund që keqqeverisja e pandershmëria socialiste të kryejë ciklin e vet, atëherë duhet vepruar ashtu që elektorati i majtë minimalisht të gjejnë emocione tek një debat shterpë për të kaluarën dhe të gjejnë kështu një arsye për të qenë të ndryshëm nga bashkëqytetarët me simpatira të djathta, kur keqqeverisen njësoj. 
 

[1]https://www.oltionkadaifciu.com/dimensione-teuml-personales-dhe-kolektives-neuml-diskursin-mbi-peumlrndjekjen-politike-neuml-shqipeumlri.html
​

Shtëpia e Agës

E shtuna e fundit e shtatorit të 2019-ës na mëlkoi me krijimtari artistike nga Kosova. 
Në vazhdim e sipër të Festivalit Ndërkombëtar të Filmit në Tiranë FNFT-ja, apo si njihet gjithandej TIFF-i, u shfaq ndër filma të gjatë edhe “Shtëpia e Agës”, prej regjisores kosovare Lendita Zeqiri.

Mëlkimi filloi në egzakten pesë të mbasdites, tek kinema Agimi. Një koeçidencë kurioze, pse Aga që kishte filmi në titull, nuk qenka veç shkurtimi për emrin Agim, që e kishte ai që mund të konsiderohet protagonisti i filmit, djali 9 - 10 vjeç, që bashkë me të ëmën, jeton e rritet në një strehëz për gra të dhunuara, të trafikuara, rrezikuara, a në nevojë, diku nëpër pejsazhin kosovar kodrinor.

Filmi nis me Agën e vogël, që kthehet nga një ditë e gjatë, e një rrugë e gjatë, prej qytetit, ku ka shitur cigare nëpër lokale. Prezantohet aty edhe Cera, një burrë  që vjen të takojë, e ndoshta dhunojë në ndonjëfarë mënyre, njërën prej grave të strehëzës që jeton bashkë me të ëmën e Agës aty në strehëz, fshehur prej Cerës, që po ta zinte, sillej me të si tja kishte qejfi e priste mendja. Një burrë që shan. Shan e shan edhe komunikon me Agën e vogël.

Pastaj prezantohet një katërshe grashë që jetojnë në strehëz e janë në njëfarë mënyre mazhoranca përfaqësuese, në të, që dhe konkuron me Agën për protagonizmin e filmit. Ato janë: kjo ish-femra e Cerës, një vajzë e re nxjerrë nga rrjete të shrytëzimit të prostitucionit, nëna e Agës e dhunuar prej shkijeve e në hall dhe një nënë me birin e humbur në luftë dhe shtëpinë e humbur në rrëmujën institucionale e njerëzore që pasoi. Veç tyre dhe një kroate që, e larguar me dhunë nga vajza e familja prej të shoqit, vuan depresionin e kryen një tentativëvetvrasje që në gjysmën e parë të filmit.
 
E ato hyjnë në film, teksa qërojnë speca të pjek, me rrëfime të një jete në varfëri. Me zallamahi e afrimitet vulgar, dëgjojmë për marrjen hua të rrobave ndër shoqe e humorit që mund të lindë nga këto situata, për ndonjë cigare marijuanë që e pijnë e gjëra të tjera. 

Aga e ka humb babën, bashkë me të zhdukur të tjerë që ende nuk dihet nga u dergjen kockat e u vranë nga ushtria serbe. Edhe ai do të mësojë ca gjuhë serbe prej kroates që ti urdhërojë e paguajë serbët për çlirimin e babës së tij.  Edhe pastaj një një diskutim i ëmbël e poetik për dashurinë, një rrëfim i sinqertë e lozonjar mbi pëlqimet në seks, pastaj vuajtjet.

Pastaj prap Cera me Agën në ndërtim të një marrëdhënie. 
Edhe djali është i përzhit për babë e i beson Cerës dhe megjithëse ky nuk është i keq, duket se sa e shpejtë është vendosja e ndikimit mbi këtë fëmijë. Dhe ai është disi i keq. Pastaj punonjësja e strehëzës  dhe gazetarja dhe rrëfime të tjera si ai i mamasë së Agës që është rrëmbyer e dhunuar prej serbëve për muaj të tërë, dhe pastaj shtatëzania e saj. Edhe Aga përgjon e merr vesh se është bir i pushtimit e i duhet të ngrejë një identitet të ri e dalldis i vetëm nëpër natë. 
Pastaj një shkulm rrëfimesh. Rrëfimi i martesës së vajzës me një plak, prej familjes së saj, se kishin vënë re se ajo po hidhte dashuri tek një djalë që nuk do ti sillte kurrfarë leverdie familjes, e me lekët e asaj martese kishin blerë një kalë, edhe rrëfimi i trafikimit e prostituimit të vajzës tjetër. Si te qenia papërballueshëm e lehtë.

Një film plot me njerëz. Dëshirën për jetën, lodhjen prej saj. Me një dramë kaq të vërtetë e të pranishme në shoqëri tonën. Marrëdhënia me seksin, marrdhënia me gjuhën, format e komunikimit, marrëdhënia ndëretnike, marrdhënia me mariuanën janë të gjitha në një optikë të re në ekspozitën e këtij filmi. 

Kjo ish-femra e Cerës, luhej prej Adriana Matoshit. Një super rol. Rozafa Çelaj në një rol kaq të bukur sa nuk di ç’të thuash. Skena e komunikimit të saj me Cerën për natyrshmërinë dhe mardhëniet e ndryshme me dominimin dhe pasionin, që shfaq meriton fjalët më të bukura. Shengyl Ismaili  plot forcë e vullnet e maturi. Plaka në hall, prej Melihate Qenës, me një qarje kaq njerëzore. 

Megjithëse një tematikë të trajtuar edhe më herët, madje edhe me një bosht të ngjashëm për rrëfimin,  nevoja për risi e vërtetësi në qasje e në trajtim në film është e ngopur. Personazhe kaq të guximshëm. Kaq të vërtetë. Me shkrimin e dialogut të mirë, megjithëse me aksionin e pakët e shumicën e masës përcjellë nëpër biseda rrëfimtare, prap një film i gjallë e i lëvizshëm.

Njëra linjë mbase duhej rritur për mbajtje të një aksioni pak më të shtuar, pse aksioni, kur ishte, ishte vërtetë kaq i mirë sa na vjen keq të mos kemi ca më shumë.
Ndoshta hapsira të pashfrytëzuara plotësisht në përthithjen e spektatorit do të kishte më pak. Dhe kjo tendenca për ti mbledhur të gjitha sikur e rrit masën pa dendësinë e nevojshme. Kjo është bërë një kritikë tipike e shkrimeve të mija, por ja, do ti, që ndonjëherë kjo teknikë kaq e lehtë për mbushur masën e filmit (apo skenën teatrore) e kaq e vështirë për ti përcaktuar distancën e shëndetshme prej informacionit që kanë merak të përcjellin e që ja merr vendin emocionit përfshirës, jep fryte të mira. Po pse? Aktorët? Regjizorja skenariste dhe aktorët? E vërteta dhe bukura?          ​

"Streha mes reve”, ca goxha net më herët në shtëpinë e Europës, ishte ngjarja kulturore e ditëve që kaluan, dhe është tani shkak për këtë komunikim nga ana ime. Filmi ishte shfaqur edhe në kinema, po unë nuk di pse nuk kisha patur mundësi ta ndiqja. Atë pasdite korriku, kondicioneri i shtëpisë së Europës derdhte ajër të ftohtë mbi të poshtëvendosurit si të ishte një hidrocentral, që shkarkon me alarm, dhe klima ishte vërtetë europiane.
 
E në të tillë klimë, prejardhja e krishterë e objekteve myslimane të kultit është një bosht qendror i filmit. Një praktikë e njohur kjo, e në dokumentar kam parë se edhe të krishterët patën shfrytëzuar tempuj paganë për të nisur aktivitetin. Gjithmonë feja vendin e fesë ka zënë. Të gjitha kanë qenë jashtëzakonisht të vërteta dhe pastaj jashtëzakonisht efikase si i vetmi organizim i këtillë pas ushtrisë.
 
Protagonisti i filmit, (interpretuar prej profesionistit Arben Bajraktaraj,) një njeri i devotshëm mes idhtarëve të Muhametit, kish shkuar në xhami edhe atë ditë, kur, se si u frymëzua nga një vullnet i kushediçfartë dhe gërvishi horasanin a suvanë, apo si i thonë atyre shtresave të bojës a suvatimit që i vihen murit ndër vite për ta veshur. Ngrihet ky e i heq peta suvatimit që mbulon ikonën murale në faqen e brendshme të xhamisë.
 
E shkon heroi e njofton në drejtori të monumenteve të kulturës, të cilët çojnë një çupkë lozonjare ta risjellë për publikun atë vizatim aq të vjetër e domethënës për kulturën identitare kombëtare e pastaj ta merrte në mbrojtje prej shtetit e ta shpallte monument e trashëgimi. Se si përfundon ky shteg nuk e dimë, por ajo e josh protagonistin në mbrëmjen e një eskursioni të bukur komunikimi njerëzor a ku di unë çfarë, (pak pa shku në përmasën e atij murgut të at Sergejit tëTolstoit, që dashuria e parealizuar e bëri të gjente shpërqendrues radikalë.)
Heroin tonë, baba komunist e kish ndaluar dikur të martohet me vajzën që donte pse ishte prej familje të përndjekur politikisht dhe është një mbesë që e rrëfen.
 
Pastaj, një zhvillim në familjen e heroit: vëllai kthehet prej emigrimit në Greqi, bashkë me gruan e dy fëmijët. Në shtëpinë ku po vendosej familja e parë, që dëshmon edhe kthimet e emigrantëve që prezantoi kriza greke. Ata vinë të rrinë. Por, aty vjen edhe motra, me tre fëmijë, edhe ajo me shpresë me jetu në shtëpi të babës. Ajo në një familje thellësisht myslimane. Madje disi radikale. Burri nga veshja e mjekra duket i brezave të rinj të myslimanëve, që janë në periferitë e salafizmës a ku di unë çfarë. Mbërthyer në shami. Fatmirësisht pjesa tjetër e komunitetit praktikonte myslimanizmën autoktono-zogiste, jo fort të dhënë pas veshjes e dukës si në familje të motrës.
 E pastaj heroi ynë ia vë vetes si detyrë që edhe katolikët ta shfrytëzojnë kishën. Në fakt, vetë mëmë e tij kish qenë katolike. E kështu katolikët si përfundim e bëjnë një meshë në atë xhami a kishë. E gjthçka nis e shkon drejt vendit të vet. 
 
Megjithëse regjizori Robert Budina në detyrën e skenaristit të filmit ka mbledhur një numër tematikash me interes dhe gjithë relevancë sociale, filmi ofron pak ndihmë në zbulimin e përgjigjeve të jetës.

Dhe siç tha Elona, me të cilën ndamë eksperiencën e filmit, skenari krijon ndjesinë e ecjes në një rrugë ku zifti i trashë ka shkrirë prej nxehtësisë. Dhe, ajo tha edhe: dikur. Që na çon dikur, kur shtresat e trasha të ziftit të kujtonin vullkanin me flluskat e tyre të qeta. Unë kam djegur duart në to.
 
Pse njësia e filmit i mbetet besnike tërësisë? Dhe nëse po, pse është aty një racionalitet i gjithandejshëm që i dobëson aftësitë depërtuese të veprës?

Më duhet edhe një herë ta tregoj se pranoj se secila prej tematikave është domethënëse dhe fotografia është e bukur ndoshta dhe muzika,(tani nuk jam shumë i sgurtë nëse e mbaj mend, por kompozitori i saj ish rumun.)
 
Por unë mendoj se protagonisti mbetet i paplotë me përkorësinë e tij të urtë. Të gjitha dallgët e tij janë te bregu ranor. Mik i fëmijëve dhe kujdestar i dhive, por i thyer në një traumë dashurie m’u mbi kurdhën e vullnetit atëror.
Ai jeton në territore kufitare të shëndetit mendor. Disi i izoluar. Dhe i lidhur fort meautoritetin e babës. E prap kaq i qetë, e në paqe me skenografinë, me gjithçka.  Problemet rreth tij qetësohen.
  
Në mes të një furtune zhvillimesh fetare në vend. Kur socialistët, bijtë e atyre që e shkulën me sakrifica besimin e tëpërt fetar prej gjirit të njeriut shqiptar, mbretërojnë kohën e një bumi fetar. Kur besimtarët myslimanë lenë xhamitë private të lagjeve dhe vijnë e falin bajramin në sheshin Skënderbe, m’u para kampionit të katoliçizmës. Me mijëra sosh. Sa për një protestë madhështore. Ose një referendum. Gjithësesi një deklaratë e gjatë sa një lutje.
 
Për një revistë kinematografike europiano-lindore zoti Budina kish treguar se besimtarë myslimanë nga Kosova fqinje ishin ngjitur në fshat dhe i kishin kërkuar ta linte punën pse besonin që ajo e dëmtonte islamin, (por, falë zotit, banorët vendas ia kishin dalë t’i mbronin.)  
 
Në mes të këtyre zhvillimeve, artistin e tërheq e bukura, e mira. Ajo ikonë, që tregon historinë e një muri suvatuar shumë herë, gjen vend. Edhe myslimanët dhe katolikët e gjejnë të përbashktën. Edhe vëllai, që kish qenë greqishtëzuar ortodoksisht, e bëri një vend në shpi të babës. Edhe motra me besimin në rrënjët e islamit bëri pak vend në oborr të babës.
 
Gjithçka vendosur në një fotografi të mirë të një pejsazhi të mrekullueshëm. Marius Panduru kish qenë drejtori i fotografisë, a si i thojkën inglisht, kinematografit. Dhe një meritë e madhe për vlerat e filmit i shkon atij. 
Por, ne, e mira sikur nuk na englendis aq fort. Sidomos kur nuk ka me qeshë, veçse pak.

Megjithëse në krye të protestës për mbrojtjen e ndërtesës së teatrit kombëtar prej shumë muajsh, Budina pak ka lejuar nga rebeli i brendshëm të ngatërrohet me filmin, e si rezultat filmi mbetet i tërhequr, nga largësia e zakonshme, me teknikën e duhur. Lëmshet në gjirin socialin shmblidhen e mbli.dhen nga pak. Me ritmin trokaik trokotrok, lento, ma no tropo, në blu të bolltë. Megjithëse, ndoshta, i mirëpozicionuar ndër shoq.

​Jul Çezari erdhi prej kroatit Ivica Buljan, në kopshtin e Teatrit Kombëtar dhe atij Kombëtar Eksperimental, madje dhe në të ngriturën e piedestalit tëMinistrisë së Brendshme. Një ndodhi që nuk mund të lihet pa vëzhgimin e rastit. Në nëntë e gjysëm tëmbrwmjes së të shtunës ndodh ndodhia.
Unë mbërrij aty diku rreth 7 minuta para përfundimit të kohës për të mbërritur dhe shoh se publiku ishte i përmbajtur e tejet i madh, por dyshova nëse i gjithë ai milet ishte aty për shfaqjen (megjithëse disi e përzierë me një“happening”, siç i thonë anglishtfolësit figuratives). Unë mendova se është rezistenca e shëndetshme në mbrojtje të teatrit, për të cilin ëndrra të këqija na shpikin ndonjë sulm me buldozer nëpër natë, që nuk është tërhequr akoma aq shpejt sa duhet, por jo. Ishin për shfaqjen.
Kur arrij te pishina ajo ishte krejtësisht e mbushur. Gjithsesi, pozicionimi im menjëherë pas shkallëve të hyrjes në pishinë këndej nga ana e jugut mundësonte shikim në kënde të patentuar kinematografikisht disa dhjetëra herë, ndaj mbarw.
 
Kur ja, një këngë dhe atmosferë festive. Një këngë rakije e konjaku. Një qejf disi çakërrqejf. Dhjetë djem të rinj që festojnë, ose njëmbëdhjetë. Ooo!!! Ooo.!Pastaj aty sillet një femër. Gëzim. Luftë. Pastaj dalin dy personazhet që kundërshtojnë. Dalin aty heronj romanë, miq të Çezarit që përpiqen ta dekurajonë e shpërndajnë turmën nga festimet.
Po vjen Çezari prej fushate fitimtare dhe pret nderimet prej popullit. Popullariteti i tij është i pamatë. Kurorë për mbret i ofrohet prej pasuesit të tij më të afërt, Mark Antonit, në emër të të gjithëve. Edhe vetë Çezari e pëlqen kurorën, por ai është një politikan dhe dëshiron të rrisë popullaritetin edhe përmes shtyrjes së kurorëzimit të vet.
Por ka siguruar që kjo të bëhet sërish e dikur të pranojë kurorën që vetë e ofron. Por një grup heronjsh, tw bindur në besimin e vet se romani s’ka pse të pranojë sovran për vete rebelohen. Romanët e ajkës ushtarake e senatorë u përfshinë në komplot. Ciceroni i madh ishte ndër viktimat e hakmarrjes për Çezarin e madh megjithëse nuk ishte doras. Mark Antoni çoi njerëz ta vrasin. Ata e vranë. Bruti që bashkë me Kasin, Kaskën, Cimbrën e të tjerë nxorrën kamat e vet për të derdhur gjakun fisnik, vdekjen e vet ja shtuan tragjedisë së Çezarit.
Shfaqja tani.
Skena e parë ishte shumë e mirë. Hyrja nëhumorin e veprës ishte po ashtu e mirë. Edhe Alfred Trebicka aty që i jepte zemër festimeve dhe Gent Zenelaj e Amos Zaharia aty brenda  inkurajojnë apo i ngjyrosin humorin e turmës që po feston në ujë.
Trebicka i veshur shik vinte rrotull e i jepte kurajo e besim aktorëve e personazheve bashkë. Një rol episodik i tij fort i plqyeshwm. Një fantazëm e hutuar që lëvizte e lirë dhe e trembur. Ju duartrokasim zoti Trebicka.
Një tufë rolesh të dyta e të treta. Çezari i Romir Zallës plot shtatlartësi dhe me peshën e duhur. Bruti dhe Kasi. Kaska. Edhe Ervin Bejleri edhe Amos Zaharia, edhe Ilirida Bejleri,  Gent Zenelaj e Endri Çela duke sjellë aty brenda humore e vrulle kolektive. Plot aktorëtë tjerë plot energji, megjithëse nuk po shkëputem tani t’i veçoj secilin.
Të gjithë të çlirët në“veten” e re. Një meritë e regjisorëve të huaj që kanë ardhur në skenat tona është që kanë marrë më shumë prej aktorëve.
 
Nuk di të them nëse ideja e regjisorit u realizua, por më pëlqejnë të gjitha mundësitë teatrore që ofrohen. Me ca më shumë qetësi një harmoni mw e mirw do tw shtonte kumbimin e kumevete.
Ideja e shfrytëzimit të qiellit për të mbajtur shfaqjen në shtypjen e duhur më pëlqen shumë. Në pishinë, një festë e kurorëzim. Në pyll, një profeci me rreze të shkurtër veprimi dhe komploti përmbushës. Dhe në piedestalin e dëshmorëve të rendit në Shqipëri, një vrasje.
 
Por, për njeriun që vjen në shfaqje i vetëm, kjo ide regjisoriale shkakton ngacmime të jashtme me të tepërt. Ideja e “happenit” si performancë që e kanë këto artet figurative, dhe pasardhësit e tyre, e kanë të rëndësishme se si ndjehet njeriu, pozicioni i tij në lidhje me yjet dhe retë, me praninë. Me karriget dhe verën e ngrohtë. Shekspiri kërkon spektatorin jo vetjak.
Në fakt në shfaqje fjalët që shkroi Shekspiri janë të rëndësishme, por ato vijnë disi si një skelet. Një strukturë e qartë, e mprehtë, Shekspir i tharë në tym të zjarrit.
 
Më duhet të pranoj që të njëjtën qasje tek regjisorë të tjerë unë e kam identifikuar si problematike dhe disi rutinore.
Kjo nga njëra anë tregon që qasja disi shkencore që unë përdor është e këtillë, që nëse i hyn  në redaktim fshin shtatë fjalë dhe del në përfundime diametralisht të kundërta,por nga ana tjetër edhe regjia është një praktikë kërkimi kolektive. Si në shkencë, kërkohet nëpër një paradigmë deri sa dikush të tregojë se nuk ishte ky diskutimi i vërtetë
Shfaqja e ka ngjarjen për protagonist dhe kjo heq nga personazhet, që tek Shekspiri e kanë më të madhe lirinë e larminë e pranisë, mëelegante. Por aksioni është i bukur, aktorët kanë arritur lirshmëri e vërtetësi dhe detyrat i kanë të thjeshta. Imazhi dhe qëndrimi kanë bashkëkohoren si modeluese dhe kjo e ngacmon spektatorin.
 
Për t’u shfajsuar me regjisorët e tjerë mund të shtoj se në fakt edhe në këtë rast u lodha pak. Kur shfaqja mbërriti në fronin e nderit të ministrisë unë kisha kaluar lartësitë e kurbës së kënaqjes teatrore dhe po rrëshkisja ngadalë. Dhe isha i ndërgjegjshëm për këtë. Baleti e këto muhabetet e tjera pastaj e bënë të vështirëmbajtjen mbi këmbët e mia të peshës së trupit. Edhe qielli pastaj.
 

Edhe viti i 2019-të i erës së re, gjeti një fitues të vetin për të begatin çmim “Kadare”. Amygdala Mandala. Një përmbledhje me tregime nga Loer Kume.
Krijuesi dhe lexuesi duhet të përballen sërish nëpër të n-të në katror n të herëve të përballjeve mes tyre. Krijues e lexues. E drejta e lexuesit për të menduar kritikshwm, e lëre pastaj për të thënë gjërat që mendon, është e kërcënuar, prej së njëjtës gjë që kërcënon edhe krijuesin. Në larminë e valëve që e bëjnë ai që është, lexuesi edhe vetë jeton në identitete të shumëfishta. Lëre pastaj kur është vetë lexuesi tjetër. Por ky nuk është fare rasti. Por, pavarësisht nga e gjitha kjo, i rëndësishmi është krijuesi.
E nga krijuesi në këtë përmbledhje kemi dy soje tregimesh. Të vetës së parë e të vetës së dytë.

Në vetë të dytë janë Artisti, Blis, Njeriu i Dëborës dhe Prim. E ndoshta ndonjë tjetër.
 Nëpër të gjitha prej tyre vërtitet një protagonist mashkull, plot virilitet të madh e mendje disi të guximshme deri në tepri.
Tregimi “Artisti”; protagonisti bie a hidhet në një humnerë e thyen thuajse gjithçka, e familja për shërim i dhuron një makinë të kuqe të re, që ai e përplas, pastaj një tjetër e një tjetër. E ai shkon kudo nëpër botë, e studion nëpër universitete. Por kuptimin e jetës nuk e gjen dhe në tregim kjo vjen nëpër komunikimin që ai ka me gruan e vet e që aq shumë e eksiton. Pastaj një uverturë e pastaj ai grindet prapë me këtë femrën që e eksiton dhe flasin për muzikë dhe marrëdhënie e ndezur e gjallë.
Pastaj Njeriu i Borës na çon në Islandë për të dëgjuar për një fis të lashtë që jetonte nën hirin e perëndisë Mooraali i Madh, dhe nën drejtimin e priftërinjve të një kaste të ndarë dhe aty një aventurë dashurie e ndaluar që përfundon me shkrirjen e monumentit prej akulli të Mooraalit të Madh, prej frymës së dashurisë së dy të rinjve.
Pastaj tek Prim, papritur një protagonist i veshur me të njëjtin tis merr e largon me zemëratë një alamet femre që kish shumë qejf të kalonte natën me të por ky lëshohet “ik moj kurvë!” Kurvë këtu, kurvë aty, ikën ajo, ndërkohë që shoku i mposhtur prej drogërave, lahet bashkë me xhaketën e tij të verdhë brenda në det dhe bien dy kitara.

Pra, megjithëse me një ndjenjë familjariteti me personazhet, teksa përparoj faqet e librit, ata janë sërish të rinj për mua. Dhe shumë mbetet për dialogun. Në dialog rrëfimi mbetet disi platonik. Një dialog që duhet të konturojë protagonistin në një përmasë sa më të gjerë.
Pastaj, aty ku personazhi e ka të vështirë të konturojë relievin filozofik të mendimeve e qëndrimeve të tij është rrëfimtari ai që përzihet, e mendimet kalojnë sa tek njëri e tjetri dhe e bëjnë sfondin e ndodhisë për të cilën flasim.
Dhe në një masë të madhe kemi një qetësim të komunikimit që është vetëm pjesërisht në rrjedhë të përbashkët me tematikat e veprimit e komunikimit, pra një dobësi për tu adresuar.

Në vetë të parë kemi një tjetër damar të mineralit letrar. Reflektime të ndodhirave e tipareve që ndjekin dikë pak a shumë të kufizueshëm nëpër një indentitet të dallueshëm nëpër libër. Kemi të përziera nëpër to edhe disa ndërprerje të lehta pak poetike, filozofike e gazmore.
Ndër to është fort i këndshmi rrëfim “Mrekullia e një krijimi dhe rrobat së prapthi të njeriut me tërfil,” që ndoshta ka qenë hyrja për të cilën kishte menduar Kume, para se të shkruante Amygdala Madalën.
Pse ky tregim ka edhe një gjenezë.  Një kor tregon krijimin: I pari ishte masturbimi.pstaj e para tjetër është matematika. Pastaj argëtimi, rendi harmonia, arti, pushimi, dhe i teti shkatërrimi.
Ndër këto rrëfime të vetës së parë janë edhe Lenonencore, Fenrir, Kohë, apo edhe Amygdala Mandala.
Në këto rrëfime që janë disi më të shkurtra e të shlirta edhe ndodhitë janë disi më të larmishme. Tek Lenonencore një depërtues nëpër natë përzjehet me krijimin e artistit dhe zhduk fletën e fundit. Në të tjera një kapriçoz duhet të shfaqet në flirtime të avancuara buzëmbrëmje në një udhëtim, një i ri që sulmon me thikë një 13-vjeçar, e në një tjetër një njeri jeton si një tjetër jetën e vet dhe bie në dashuri me një të panjohur që edhe është e shoqja.

Unë i preferoj ato të vetës së parë kundrejt rrëfenjave në vetë të dytë. Këtu shkrirja e kontureve të sfondit me tiparet e ndodhisë është e më e hijshme dhe për të bukurën më e lehtë të spikasë. Qasjet më të shlirta dhe ndodhitë janë disi më të larmishme Ndryshe nga rrëfimet e vetës së dytë ku shkrimi i zotit Kume e shton ornamentin në fjali deri në atë masë sa të rrezikojë fragmentimin e vëmendjes.
 
E gjuha e zotit Kume di të imponohet nëpër veprën e vet duke përçjellë diçka nga personazhet derjt autorit, e kështu, gjithësesi, shtohet ndjesia e vërtetësisë. Shpesh ajo rrjedh, megjithëse duhet thënë që reflektimi filozofik për rrethanoren me ndonjëfarë shpërfillje egzistenciale nuk është e huaj për lexuesin, gjatë viteve të fundit. Edhe më herët ne kemi pasur një libër të ngjashëm. Por, ndryshe nga aspirant reformatori social, udhëtari apo filozofi, këtë herë protagonisti është një i ri i hedhur i tranzicionit shqiptar. Disi devijant e i përqendruar tek seksualiteti, shkatërrimtarja, dashuria, tejkalimi i kufijve, muzika, aventura, por personazhi është interesant. Pse ai është i mbrujtur nëpër dominantët e zhvillimit të shoqërisë. 
 
Por, dy pararomane, në një përmbledhje me tregime, e lejnë dimensionin e konsumatorit brenda lexuesit disi të pangopur. Pse karakteri i protagonistit nga njëra anë thërret për plotësi, e nga ana tjetër kemi tregime që e fragmentojnë, por në vend që të plotësojnë një tërësi ato shpesh mbivendosen e rriten mbi vete.
Mendoj se mbetet për një vepër tjetër që zoti Kume të dëshmojë përmasën e ambicjes së tij dhe kapacitetin për të furnizuar me vullnet.

 Këshilla ime për Kumen do të ishte ta vriste atë ‘dvojnikun’,  që ja zbuloi Preç Zogaj në parathënien e librit. Herën tjetër, kur ajo hija e zezë të ngatërrohet me dorëshkrimin, thuaji personazhit atë shkopin e policisë që mban në dorë, t'ja fusë  kokës. Megjithëse në tregim ai nuk përfshihet shumë në redaktim. Ai vetëm sa merr faqen e fundit. Ai është një koleksionist faqesh të fundit nëpër dorëshkrime, ndoshta? Lexuesi është i çuditshëm. Dhe ka edhe patologjitë e veta. 

Si zakonisht duhet ta fsheh mendimin tim për vendimin e jurisë në një premtim se në të ardhmen do ti ndjek veprat në kontekstin e grupit të tyre, por pastaj se nga më humbin, bashkë me shumicën e letërsisë së sotme shqipe..
​