po qenë gurët të vetmisë, a është vetmia e gurëve?
Gurët e vetmisë. Ministria e Kulturës me busullmbajtëse në juri zonjën Alda Bardhyli zgjodhi veprën e Tom Kukës si vepra që meriton vëmendje ndër prodhime letrare të stinëve të vitit 2018.
Tom Kuka? A është ky një alter ego e Enkel Demit? Një teknikë novatore e prozës për të sjellë njërin prej personazheve si autor të veprës? Apo një emër arti i Enkelit që dëshiron të distancojë një vete mediatike prej një tjetre që gjallon në botën e letrave?
Sepse në fakt, Tom Kuka është një personazh në ngjarjet që përshkruan libri.
Por a është ai një roman? Askund nuk e thotë që kemi një roman. Në fund, aty ku në atë kuadratin e vogël jepen pako informacioni si psh., edhe një herë titulli i romanit, viti i botimit, shtëpi botuese, e dikur edhe ndonjë tirazh a ku di unë, pikërisht aty, shkruhej edhe: letërsia shqipe, tregime e novela.
Në fakt ndjehej pak sikur ky ishte titull i ndonjë kolane editimi e jo i kategorisë të cilës i përkiste vepra, po edhe mund të mendohet lehtësisht për të kundërtën. Ato mund të jenë një seri tregimesh e novelash që vijnë rrotull një mbrese të përbashkët historike. Dëbimit të çamëve prej tokave ku jetonin me mote pa fund. Nuk duket se është dëbimi i madh i 44-ës a pesës. Duket se bëhet fjalë për dëbimet e mëhershme ato të pas luftës së parë botërore, kur osmanët u bënë turq.
Në fakt këto ndodhi e kanë protagonistin mjaftueshëm të zhvendosur për të mos qenë shumë roman. Një tub shikimesh në realitetin e asaj kohe.
Dy linja të mëdha vazhdojnë nëpër vepër, pritja e ardhja e kobit, dhe ndodhira personale të një populli, që edhe e ka mendjen aty, por edhe jeton një jerm shekullor, me kafe e shtriga e zhvillim që mbërrin ngadalë.
Ngjarjet janë diku nën Pargë. Ndoshta. Në Janinë shkohet. Edhe shkolla bëhet në Elbasan, te Normalja. Një pari fshataro-qytetëse prezanton historinë e vendit në ato vise të atyre kohëve.
Dhe mbërrin biçikleta e parë në fshat. Mbërrin edhe makina e parë. Edhe bashkëshortja e parë greke. Edhe komunistët e parë.
Por në fillim një natë me kllapi në fushëbetejën mbjellë me kufoma, ku nuses së re shtatëzënëia përbuzin e pështyjnë dhimbjen, por kufoma e shtrenjtë gjendet e vjen nëëndërr, prapë e prapë. Gjithmonë e risjell kumtin tragjik të humbjes.
Dhëndrin e ri e ftojnë në një takim bashkë me parinë tjetër të qytetit për të lidhur një mirëkuptim e pajtim nga grekër e peshkopër të tyret në ballë e aty masakrohen.
Kjo harrohet për pak e pastaj spastrimi ndodh sërish në urdhërat e një gjenerali e ushtarëve të tij. Një gjenerali që atyre viseve ka mëmën, por i ftohtë akull çon tek një lebeti kolektive ndër fis të së ëmës. E ikja është skenë intensiteti të lartë për të cilin zoti Demi meriton lëvdatë të spikatur. Një goxha ritëm i lartë në fjalë. Me ngjyra e ndjenjë. Vrasje, përdhunim e ikje.
Veprimet e tyre ndryshojnë moshët karakteristikat, zakonet, dhimbjet, historitë, por kemi tregime dhe novela. Një praktikë që ndeshet shpesh në letërsinë sot. Jo tregime e novela e jo roman, por foto e një kaleidoskopi. Me emocion. Me ritëm, me fantazi. Me shkathtësi e fjalë.
Një foto statike që i bie rreth e rrotull asaj hapësire aty.
Ikën një e vjen një. Dhe aty mund të ndjehen e kuptohen situata.
Interesante të vihet re ajo përgjumje, ajo pritje e dorëzuar e çamëve shqiptar. Ajo mungesë organizimi që kujdeset veç vështrimit në brigjet e brendshme të komunitetit. Që thyhet lehtas me një grua këtu e një grua atje, idetë që përmendëm dhe biçikleta, dhe makina dhe e reja që vjen. Dhe viti është i pashqueshëm. E njerëz hyjnë e dalin nëpër skena me arkitekturë të nëpërtymtë. Por pamjet janë edhe të kthjellta. Ka edhe ndonjë peisazh të reflektuar shpesh si dritëhije në personazh. Edhe kësi detajesh.
Me një autokombajnë të cilën e gjen krejt papritur parkuar pranë shtratit, Kel Demi ngrihet dhe i lëshohet fushës mbjellë nga brezat e bashkëkohësit me material letrar. Dhe i bie aty. Përqark. Me ritëm.
Në Çamërinë pasperandorake që ngriu në vetëdije kolektive vepruese e u shkërmoq në rang personal e familjar. Po çudi, lufta me grekët gjithmonë ka qenë aty.
Konica në shkrimin e tij “Ju rrëfej grekërit” tregon se, armiqësia greko-shqiptare shkon shumë herët dhe shpesh ka qenë fort gjakatare, dinake, me helmime e privime, imponime e abuzime.
Besoj edhe ne kemi pasur momentet tona të revanshit, se historia nuk ka pse është e njëkahshme, përveç rasteve fort fatkeqe.
Por grekët janë kaq pak të pranishëm. Ndërveprimi me ta kaq i largët. Ata vetëm një herë përmenden si punëtorë argatë nëpër ara, që shpejt bien në dembeli e që më mirë të zëvendësohen me arabë të zinj që janë më të përkushtuar.
Pastaj hiç. Edhe ushtarët nuk identifikohen për greqizmë të vet. Edhe komandati koqeprish më shumë ka mëmën shqiptare se babën grek. Megjithëse është e kundërta.
Por kjo mbetet vetëm pjesërisht e lidhur me leximin e një romani.
Sa për leximin ç’mund të themi?
Leximi është i këndshëm. Fjalia tërheq sportdashës të ndjekjes të rreshtave me shkronja vënë varg nëpër fletë të librit në turr që përfundon tek kopertina e mbrapme si në një rrokullisje nga mali.
Kur i bëra një tjetër vizitë librit e u mora vetëm me njërin nga tregimet dhe e gjeta interesant.
Parandjenja është e mirë. Megjithëse kërkimi i tij për mbledhjen e dijes folklorike, historike, personale është disi i penguar e i ngutur nga eksperiencat e tjera të zotit Demi (po hamendësojmë, ngaqë na rastis ta ndeshim në radio rregullisht), prapë vrulli i tij e ka latuar shtratin e vet artistik me fort ojna për kaq pranë burimit që është.
Fjalia, megjithëse unë e trajtoj si të ishte një thjeshtësirë vulgare, është tregues i transhendetales tek letrari, pjesa tjetër është punë dhe nuhatje inteligjenciale. Dhe fjalia është aty e lehtë dhe harmonike. Një cilësi që ajo e ruan edhe kur është për mbushje, vetëm se hollon ca gjithë tretësirën dhe njolla e tharë në kujtesë mbetet ca e hollë.
Tom Kuka? A është ky një alter ego e Enkel Demit? Një teknikë novatore e prozës për të sjellë njërin prej personazheve si autor të veprës? Apo një emër arti i Enkelit që dëshiron të distancojë një vete mediatike prej një tjetre që gjallon në botën e letrave?
Sepse në fakt, Tom Kuka është një personazh në ngjarjet që përshkruan libri.
Por a është ai një roman? Askund nuk e thotë që kemi një roman. Në fund, aty ku në atë kuadratin e vogël jepen pako informacioni si psh., edhe një herë titulli i romanit, viti i botimit, shtëpi botuese, e dikur edhe ndonjë tirazh a ku di unë, pikërisht aty, shkruhej edhe: letërsia shqipe, tregime e novela.
Në fakt ndjehej pak sikur ky ishte titull i ndonjë kolane editimi e jo i kategorisë të cilës i përkiste vepra, po edhe mund të mendohet lehtësisht për të kundërtën. Ato mund të jenë një seri tregimesh e novelash që vijnë rrotull një mbrese të përbashkët historike. Dëbimit të çamëve prej tokave ku jetonin me mote pa fund. Nuk duket se është dëbimi i madh i 44-ës a pesës. Duket se bëhet fjalë për dëbimet e mëhershme ato të pas luftës së parë botërore, kur osmanët u bënë turq.
Në fakt këto ndodhi e kanë protagonistin mjaftueshëm të zhvendosur për të mos qenë shumë roman. Një tub shikimesh në realitetin e asaj kohe.
Dy linja të mëdha vazhdojnë nëpër vepër, pritja e ardhja e kobit, dhe ndodhira personale të një populli, që edhe e ka mendjen aty, por edhe jeton një jerm shekullor, me kafe e shtriga e zhvillim që mbërrin ngadalë.
Ngjarjet janë diku nën Pargë. Ndoshta. Në Janinë shkohet. Edhe shkolla bëhet në Elbasan, te Normalja. Një pari fshataro-qytetëse prezanton historinë e vendit në ato vise të atyre kohëve.
Dhe mbërrin biçikleta e parë në fshat. Mbërrin edhe makina e parë. Edhe bashkëshortja e parë greke. Edhe komunistët e parë.
Por në fillim një natë me kllapi në fushëbetejën mbjellë me kufoma, ku nuses së re shtatëzënëia përbuzin e pështyjnë dhimbjen, por kufoma e shtrenjtë gjendet e vjen nëëndërr, prapë e prapë. Gjithmonë e risjell kumtin tragjik të humbjes.
Dhëndrin e ri e ftojnë në një takim bashkë me parinë tjetër të qytetit për të lidhur një mirëkuptim e pajtim nga grekër e peshkopër të tyret në ballë e aty masakrohen.
Kjo harrohet për pak e pastaj spastrimi ndodh sërish në urdhërat e një gjenerali e ushtarëve të tij. Një gjenerali që atyre viseve ka mëmën, por i ftohtë akull çon tek një lebeti kolektive ndër fis të së ëmës. E ikja është skenë intensiteti të lartë për të cilin zoti Demi meriton lëvdatë të spikatur. Një goxha ritëm i lartë në fjalë. Me ngjyra e ndjenjë. Vrasje, përdhunim e ikje.
Veprimet e tyre ndryshojnë moshët karakteristikat, zakonet, dhimbjet, historitë, por kemi tregime dhe novela. Një praktikë që ndeshet shpesh në letërsinë sot. Jo tregime e novela e jo roman, por foto e një kaleidoskopi. Me emocion. Me ritëm, me fantazi. Me shkathtësi e fjalë.
Një foto statike që i bie rreth e rrotull asaj hapësire aty.
Ikën një e vjen një. Dhe aty mund të ndjehen e kuptohen situata.
Interesante të vihet re ajo përgjumje, ajo pritje e dorëzuar e çamëve shqiptar. Ajo mungesë organizimi që kujdeset veç vështrimit në brigjet e brendshme të komunitetit. Që thyhet lehtas me një grua këtu e një grua atje, idetë që përmendëm dhe biçikleta, dhe makina dhe e reja që vjen. Dhe viti është i pashqueshëm. E njerëz hyjnë e dalin nëpër skena me arkitekturë të nëpërtymtë. Por pamjet janë edhe të kthjellta. Ka edhe ndonjë peisazh të reflektuar shpesh si dritëhije në personazh. Edhe kësi detajesh.
Me një autokombajnë të cilën e gjen krejt papritur parkuar pranë shtratit, Kel Demi ngrihet dhe i lëshohet fushës mbjellë nga brezat e bashkëkohësit me material letrar. Dhe i bie aty. Përqark. Me ritëm.
Në Çamërinë pasperandorake që ngriu në vetëdije kolektive vepruese e u shkërmoq në rang personal e familjar. Po çudi, lufta me grekët gjithmonë ka qenë aty.
Konica në shkrimin e tij “Ju rrëfej grekërit” tregon se, armiqësia greko-shqiptare shkon shumë herët dhe shpesh ka qenë fort gjakatare, dinake, me helmime e privime, imponime e abuzime.
Besoj edhe ne kemi pasur momentet tona të revanshit, se historia nuk ka pse është e njëkahshme, përveç rasteve fort fatkeqe.
Por grekët janë kaq pak të pranishëm. Ndërveprimi me ta kaq i largët. Ata vetëm një herë përmenden si punëtorë argatë nëpër ara, që shpejt bien në dembeli e që më mirë të zëvendësohen me arabë të zinj që janë më të përkushtuar.
Pastaj hiç. Edhe ushtarët nuk identifikohen për greqizmë të vet. Edhe komandati koqeprish më shumë ka mëmën shqiptare se babën grek. Megjithëse është e kundërta.
Por kjo mbetet vetëm pjesërisht e lidhur me leximin e një romani.
Sa për leximin ç’mund të themi?
Leximi është i këndshëm. Fjalia tërheq sportdashës të ndjekjes të rreshtave me shkronja vënë varg nëpër fletë të librit në turr që përfundon tek kopertina e mbrapme si në një rrokullisje nga mali.
Kur i bëra një tjetër vizitë librit e u mora vetëm me njërin nga tregimet dhe e gjeta interesant.
Parandjenja është e mirë. Megjithëse kërkimi i tij për mbledhjen e dijes folklorike, historike, personale është disi i penguar e i ngutur nga eksperiencat e tjera të zotit Demi (po hamendësojmë, ngaqë na rastis ta ndeshim në radio rregullisht), prapë vrulli i tij e ka latuar shtratin e vet artistik me fort ojna për kaq pranë burimit që është.
Fjalia, megjithëse unë e trajtoj si të ishte një thjeshtësirë vulgare, është tregues i transhendetales tek letrari, pjesa tjetër është punë dhe nuhatje inteligjenciale. Dhe fjalia është aty e lehtë dhe harmonike. Një cilësi që ajo e ruan edhe kur është për mbushje, vetëm se hollon ca gjithë tretësirën dhe njolla e tharë në kujtesë mbetet ca e hollë.