qyteti dhe vdekja

Varrezat e Sharrës, vetëm njëra nga dy varrezat e mëdha të qytetit, janë të mëdha, megjithëse jo fort të vjetra. Aty një qen po fle si dhuratë e fundit dashurie për jetën në jetën e së dashurës.
Rastësia e gjetjeve të mija, tregon se jo shumë para fillim viteve 70-të kish nisur prehja e trupave atje. Por befasuese. Vdekja në qytet ja del gjithmonë të jetë befasuese.

Qyteti dhe vdekja III

Vazhda e shkrimeve "Vdekja dhe qyteti", që unë nisa në Korçë e vazhdova në Elbasan, mbërriti në Tiranë.
Por në Tiranë nuk është më "Vdekja dhe qyteti", por tashmë është "Qyteti dhe vdekja."
Ashtu si edhe në qytetet e tjera reflektimi i njërës tek tjetri, dhe anasjelltas, është i shpejtë për ti arritur njohjes.
Por këtu ajo shumësi sikur nënshtron gjithçka, madje edhe veten e vet, dhe i arrin syrit më shumë si një qytet, megjithëse është vdekja, ajo që mban atë strehimore gjigande trupash.

Varreza e madhe e ndjek qytetin nëpër vitet 70-të, 80-të e 90-të, e pastaj 2000, dhe deri sot. Një jetë e re dokumentatohet. I bukur rregulli te Kadareja, që pa i kalu në numër të vdekurit, të gjallët e një familje nuk konsideroheshin vendas. Ndoshta diku tjetër, por këtu familja nuk është aq dominante sa ç'e pamë në Elbasan e as kaq e nikoqirepsur sa në Korçë. Ajo është një tërësi e madhe ku mezi shquhesh, por edhe jo pa interes, e detaj, e ngjarje, e histori. Natyrisht aparati ka kërkuar historinë e këndshme dhe këndvështrimin e bukur. Dhe si zakonisht prerja e ulje ngritja, kanë përmirësuar atë që mund të kish munguar në aftësi teknike.

Shumësia, një tematikë që padyshim kërkon vëmendje, askund nuk është kaq mbizotëruese. Kjo është varreza e madhe e shqiptarëve.
Kam përshtypjen se edhe varrezat e Tufinës që gjithashtu meritojnë një vizitë në të ardhmen e afërt duan të kenë një fjalë.
Bashkë me plot shoqe, gjithkah, patjetër.
Kjo njohje ndoshta shërben. Ja pse fotoja është kaq e këndëshme.

Dhe kjo shumësi fillimisht padyshim ka shkaktuar frikë. Një frikë që nuk është pa gjurmë/ një gjurmë në rrethimet e hekurta që hasen në një zonë të taktuar me njëfarë rregullsie. një intimitet i kërkuar e marrë vështirësisht. Një intimitet disi në alarm. Një rrethim, si fshehje, si mbrojtje një ndjesi jo aq e ëmbël arkitektonike në ata kafazë. NJë nevojë nervoze për intimitet. Ndërkohë që relievi kodrinor mund të lejonte një imagjinatë më të këndshme.

Ndërkohë grupimet i gjejnë identitet më kollaj.

Një mbrojtje që ka në rradhët e veta edhe një buf. Një rastësi fatlume, sepse bufi njihet për kafshë e mënçur.
Por një buf nuk i mjafton gjithë atyre nevojave për mbrojtje.
Mbrojtja mbetet një nevojë, e ajo kulmon me një bunker. E për mbrojtjen e kryeqytetit duhej një bunker i madh. Në kohët kur e ndërtuan me siguri aty do të rrinte një rrjesht ushtarësh me një rreshter në krye që do të kishin edhe një mitraloz me vete e do niseshin për një sulm që do ta zinte armikun aq në befasi sa edhe aeroplanëve në qiell do ti prishej motori.

Por shihni pak se si evoluon me kalimin e kohës kjo strehë në fillim mbrojtëse.
Streha bëhet një ornament.
Një shprehje në një vazhdë tjetër, që nuk ndjen një rrezik material kaq të fuqishëm, por në të njëjtën dëshirë delikate për vetendarje fillimisht e zbatuar kaq keq.

Një dekorim i përhapur për banesa të fundit është busti. Një objekt që padyshim i përket edhe artit, për të mos thënë që
i
përket ekskluzivisht atij.
Objekti artistik i realizuar prej skulpturës nuk është i rrallë.
Disa buste janë të shpërndara.
Edhe nje prerje e madhe në një pllakë të madhe gjehet disa herë. Dhe një poezi padyshim. Një poezi që ka këdvështrimin e vet dhe lidhjen e vet të preferuar.
Një mik.

Në fakt, në ato pak raste, kur në atë shumësi të madhe haset një vepër arti ajo është plot shije. Në to ka personazhe që sjellin një plotni që e ka vetëm një bust i mirë. Një humbje e një dhimbje që të gjithë e dimë e e nderojmë se edhe vetë jetojmë, me të pranë jetës, por si pjesë e artit, si lexim i një përpjekje komunitare për estetikë, apo përpjekje për tu shkëputur nga kolektiveteti, e kështu me radhë paraqet interes.

Por në terma të përgjithshëm nuk ka shumë. Religjoni patjetër që është aty. Mos kish pas vdekje nuk do kish pas as religjon. Ma merr mendja. Por vdekje ka gjithmonë, prandaj ka dhe religjon.

Falë zotit
është aty bufi i dytë.
Dy bufa, patjetër që e mbrojnë një varrezë.

Megjithëse jo domosdoshmërisht.
Kafazin e çelikut që e çan qiellin me gjoks e me kurriz e ruan një buf, tregon se me atë zog të zemrës perëndesha e mënçurisë Athinaja e bukur, që e polli i ati nga koka, i zgjedh ata kafazë.
Në fijet që lidhin ata kafazë kanë mbledhur bijën e ujit që lëviz, energjinë, (e n(d)er gjinë, pra që na ofrohet për mëlkim,)
e në vend që të zemërojë kjo ndërhyrje mbart një simbolikë. Varreza e qytetit tonë ka në zemër një nënstacion elektrik.
Një kapërcim urbano aksidental me lezet të madh fantastiko shkencor.
Një kapërcim që e ka që tani një kompozitor në radhët e veta.
Madje ka dhe një besim e një zot që i thotë, e ç'a s'i thot.