MARTA, PREJ KOMUNIZMI, NË SKENË

“Marta” ishte pjesa e dytë e Erand Sojlit në tematikën e jetës pas rëndesës shtypëse të totalitarizmit shqiptaro-komunist. Kjo rëndesë është përzjerë nëpër marrëdhënien familjare dhe mbijeton rënien e regjimit për të vazhduar si inerci e një rrokullisje dyzet vjeçare. Tek “Radio Iliria,” pjesa e parë e kësaj vazhde, kishte dramën e një të përndjekuri, që si hije e ndjek vazhdimin e jetës së vet që u ndërpre prej përndjekjes, ndërsa Marta  mbetet në jetën e vet dhe mbetet ta vuajë atë, të pandërprerë.
Tematika e përndjekjes vazhdon të mbetet intriguese ndër ne, meqenëse shfrytëzimi i saj për narrativa teatrore mbetet i pakët (si për shumë tematika të tjera, jam dakort) dhe një diskutim shoqëror mbi këtë pjesë të së kaluarës sonë të përbashkët vazhdon të jetë relevant në kontekste politike e më gjerë.
Ngjarja fillon në ditën e vdekjes, ose ditën e dytë pas vdekjes të komandantit ushtarak, hetuesit a udhëheqësit lokal të partisë që kishte bërë të vetën personazhin tonë kryesor, Martën. Ashtu si edhe tek Radio Iliria mekanizmi është i njëjtë: Mbërrin liria tek njeriu i shkatërruar prej përndjekjes diktatoriale dhe e gjen, sic edhe pritej, të shkatërruar. E kaluara është aty për të tentuar një rilidhje me të sotmen, po pastaj kuptohet se ajo është veç një barrë që duhet hequr qafe shpejt, sa pa u bërë një sëmundje e rëndë e shëndetit mendor. Dhe përpëlitja e dallëdia është pjesa.
Pjesa nis si epilog i një martese të palumtur, pa fëmijë e pa dashuri. Reale. Përflitet pak hipokrizia e marrëdhenies njerëzore të ditëve tona. Denoncohet shpëtimtari i keq, autoritar e ndoshta ca  dashamirës. Pastaj ndërgjegjësimi për lirinë që është fituar dhe ja ku mbërrin e kaluara.
Marta mban, në shtëpi, në dy fuçi të mëdha, nga ato metaliket, veten e re dhe të dashurin, që ajo pati braktisur kur ky i dënuar me burg desh e mori me vete edhe atë, të vëllezërit, e ndoshta gjithë fisin e saj.  Pse janë në fuçi të mëdha metalike, në fundin e dhomës së vet të ndenjes, nuk do ta merrnim vesh deri në fundin e shfaqjes, por përdorimi skenik i fuçive duket i qartë. Aty del tym dhe vetja e re dhe i dashurin ikin e vinë. Një vend i fshehtë. Fuçi ka pas edhe Diogjeni edhe Hakëlbërri Fini.
Ashtu si tek “Radio Iliria” pjesa përpiqet të sjellë një kuadër sa më të plotë të përndjekjes. Faji politik i Martës duket se është vetëm dashuria për Markun, ajo kalon ca kohë në burg ku bëhet objekt i abuzimit seksual i kujt pati mundësi aty brenda, pastaj ky hetuesi që vdiq në fillim vendos ta marrë për grua. Ajo nuk pranon fillimisht, por mes të tjerëve vjen edhe baba që i tregon se qëndresa e saj do të dëmtojë edhe shumë të tjerë. E dikur ajo jepet.
Vetja e re nuk e ka falur kurrë këtë tradhëti. Sapo del prej fuçie ajo ikën prej shtëpie. Por realiteti i ri i shoqërisë sonë sot e kthejnë në shtëpinë ku ajo dhe Marta duhet të luftojnë për dashurinëkujtim, për të dashurin që ka dalë prej fuçie dhe si prej një gjumi letargjik dhe nuk di hiç për asgjë.
Dashuria e secilës me Markun, rivaliteti i veteve, kujtimi i përndjekjeve, vdekja e foshnjës që sapo lindi, njëfarë idili me erërat e këqija të kujtimeve të këqija dhe parfumet  mendjengushëlluese (që na i mundësuan edhe ne falë bujarisë së vetes së re) që na sjellin në kohën tonë edhe kur jemi në kohë të tjera, janë pjesa.
 Ashtu si dhe në pjesë të tjera të kësaj qasje, ku arrihet një intensitet i lartë emocional  që në fillim e pastaj ruhet një njëjtrajtësi në lartësi, është e nevojshme që të ketë një furnizim të madh me elementë e gjetje  që dëfrejnë a intrigojnë, pamorçe a tingullisht. Këtu teksti me misionin e vet për një dëshmim historik shtyn në ngut dhe zhytja në risi nuk bëhet si duhet.  Ndarja në copa që duhet të përcjellin dijeninë për fate që i kanë ndodhur shumëve vështirëson ruajtjen e interesit për vetë ngjarjen duke rritur ndjesinë e kohës, ndërkohë që, megjithë tundimin, regjia e pjesës nuk tenton ndonjë çuditje. Edhe replikimi i strukturës së pjesës së mëparshme edhe zgjedhja e personazheve e ndodhive ftojnë në familjaritet. Sidomos për interesantet çupka të dashuruara dhe pak shtatzëna që sapo bëhen nëna që fati i përcëllon me të keq dhe ndjeshmëri të lartë ndaj aromave. Vallë është miqësia me autorët që i nxit këta të fundit ti kenë këto të parat shpesh në qendër të vëmendjes? Apo është edhe fakti se ato janë  objekt lakmimi për ushtarët dhe hetuesit ndaj më shpesh rrëfejnë për pushtet. (Dhe nga shokë të tjerë fundja, se shoqëritë e dominuara prej virilitetesh mashkullore i kanë këto pabarazi.)
E stolisur me një Yllka Mujo në një rol që i shkon, shfaqja kompenson marrëdhënien e ngushtë që mban me pjesën paraprirëse apo tematika të popullarizuara. Përfshirja e saj në përcjelljen e emocionit në një numër rastesh i dha pjesës një mbrojtje prej gojës së ligë. Kastriot Shehi dhe Eglantina Cenomeri përkrah Mujos janë treshja që vërtit muhabetet. Mujo dhe Shehi veç vetes janë edhe të tjerë. Ajo gardiane e mamí e ai babë, shitës parfumesh, mjek e ndonjë tjetër, nga unë i pafiksuar. Shehi  një figurë e panjohur për mua, por i çlirët në skenë dhe i arsyeshëm në tentime.