Natën, Ma. Një pjesë për të qarë me dy personazhe. Ora e fundit para vetvrasjes e një vajze që nuk po ja del dot më të mbajë barrën e jetës. Plot kohë më herët fort i nderuari psikiatër që kisha nderin ti numërohesha si koleg lexonte në frëngjisht një libër për vetvrasjen e më tregonte për rrëfimet që i tërhiqnin vëmendje. Profesor filani dhe e shoqja vendosin 30 vjet më herët që në filan moshë filan ditë të dy sëbashku do ta mbyllin jetën pse e gjykojnë që jeta varfërohet e mbas tridhjetë vjetësh bëjnë ashtu. Nga ai e lloj lloj burimesh tën tjera dimë: mendimet e Hjumit që thoshtë se asnjë jetë që ja vente të ruhej nuk është humbur nga vetvrasja; veprën e Gëtes “Vuajtjet e djaloshit Verter” që ai e mbyll me vetvrasjen e heroit e që e ndoqën një sërë vetvrasjesh, Vdekja e Luçio Batistit nxiti rritjen e vullnetit vetvrasës ndër italianë, më tregonte dikur një kolege italiane, që kish shërbyer në një shërbim telefonik për njerëz me nevoja psikologjike të veçanta. Kadare na tregonte për ata kaukazianët andej që vrisnin veten për rritje të vëmendjes për veprën e tyre letrare. Ne vetë nderojmë vetëvrasjen heroike të vajzave që hidheshin e vetvriteshin me ndonjë mënyrë, kur mbrojtja thyhej e hasmi i bëhej vendit zot deri tek ai shkëmb i thepisur në mal.
Ajo që dua të them është se, vetvrasja ka një lirshmëri që nuk është e papranuar ndër shokë e shoqe. Ka legjimit personal në të. Por nga ana tjetër është mëkat, dhe Dante i digjte në lumin e zjarrtë Legeton, sëbashku me dhunues të fqiut apo të Zotit. E këto kahje janë ndër rivalitete. Dhe ku është ky ekuilibri që njerëzit krijojnë mes tyre për të ndarë një vetvrasje të pranueshme nga ajo e papranueshmja? Në shumicën e rasteve rrethanat janë të atilla që opinioni yt është i papërdorshëm qoftë edhe për vetë ty.
 
Vepra e Marsha Norman, “Natën, ma”, që është edhe fituese e një çmimi Pulitzer, ka një vajzë në prag të vetëvrasjes. Jeton me të ëmën që pas divorcit dhe i bindet angazhimeve që kjo marrëdhënie ofron. E lindur me një sëmundje të trashëgueshme që ka edhe krizat epileptike ndër simptomat të veta, ka një mosvazhdimësi të kujtimeve në kohë. Por edhe një martesë. Një burrë që dikur iku, një djalë që u rrit jashtë vëmendjes së nevojshme dhe u dha në drogëra dhe kriminalitetin e nevojshëm për ta siguruar.  Një rënie nga kali dhe pastaj trajtim me mjekime të reja që sigurojnë një ruajtje më të shëndetshme të kujtesës.
E në fjalë të saj, pasi u kthjellua mbi ç’po ndodhte, vendosi të vrasë veten. Njofton e i lë porositë mamasë në orë të fundit. Një grua që është plakur dhe tashmë robinjë e një asketizmi sistematik. Me një shoqe që ka dy zogj. Me një djalë. Me një burrë që gjithashtu kish vuajtur prej sëmundjes e kish krijuar me vajzën marrdhënien e afrimitetit familjar edhe në kurriz të marrëdhënies me gruan. Ai shkonte për peshk dhe nuk dilte nga makina, por rrinte brenda, e thurte me tel figurina.
E në këtë orë të fundit, një mardhënie familjare nënë e bijë. Vajza që është edhe duruese edhe në hall.  Ka marrë masa që e ëma të ketë kohë të mendojë duke ja bërë shtëpinë gati. i kërkon mirkuptimin, bekimin e saj. E nëpër ulje ngritje emocionale, zbulojnë të panjohura që i mundonin prej kohësh. Diskutojnë. Zihen, qeshin, qajnë.
Në fakt qamë të tërë bashkë. Mezi i mbajtëm lotët. Regjizorja Ema Andrea vetë ishte dëndur në të qarë. Unë vetë nuk di as vetë nga e fsheha një lot që më rrodhi.
Kur në fakt nuk u dëgjua as krisma e vetvrasjes! Për ata si puna ime që ishin për ta parë pjesën në herën e dytë, pas asaj të para ndonja dy muajve, kur shfaqja ishte sërish te Metropoli, mungesa e krismës ishtee me interes. Unë i mbreha veshët dhe ishte qetësi kur errësira po binte dhe krisma po vononte. Nuk dukej të ishte faji i armës sepse as gishtinë këmbëz nuk lëvizi.
Ata e dinin. Atë krismë e kishte pasur edhe Marsha Norman edhe regjizorja Ema Andrea në serinë e parë të këtyre vënieve në skenë. Ç’janë këta lot?
Shfaqja tani.
Ema Andrea ka një pëlqim për teatrin anglofon të ca autorëve që eksplorojnë kufijtë e njerëzores në shoqërinë urbane. Të alienuar, disi të sëmurë, por njerëzorë. Sa më njerëzorë. Ky eksplorim i vazhduar i zonjës Andrea në këtë brez të gjerë autorësh të spikatur që numëron Sarah Kane dhe Jon Fossen dhe ndonjë tjetër që unë nuk po di ta përmend tani, është tregues i një marrëdhënie me rëndësi të shtuar, i një besimi të shtuar në detyrat shoqërore të teatrit.
Ilire Vinca dhe Egla Ceno janë një zgjedhje fort e mirë e zonjës Andrea. Zonja Vinca e ka edhe qetësinë e duhur edhe energjinë e bollshme në shpërthim. Ajo i di kufijtë e më shumit në emocion dhe ka forcë të mbajë tensionin e lartë të shtrirë të shtrirë rehat nëpër gjendje humore e skena të gjata a të shpejta qofshin. Një aktore e arsyeshme, që nuk ka frikë të lëshohet më rrjedha emocionale të personazhit e tja ofron edhe shtatin edhe protretin e vet..
Ceno është gjithashtu një emër i spikatur i skenës sonë. Ajo di të përhapet brenda personazhit duke mbajtur vete sa duhet. Edhe është e mobilizuar, e fortë dhe e praktikuar. Me një përdorim shumë të mirë të fjalës. Me lëvizje simbolike që përcjell emocione,me kumbime muzikale.
Që në fillim skena është e ngritur arsyeshëm. Në një televizor me zë goxha të ulët, është një lexim aktiv i veprës, në anglisht më duket? Nja tre komodina si dollape përreth. Ca rrëmujë, po jo aq shumë, por ca si më shumë. Tamam siç ka shkruar edhe autorja, por edhe me vibrime më të afërta. Meqë ra fjala, publiku kishte kontribute të mira në suksesin e shfaqjes edhe si prani edhe si aftësi për të akomoduar të vërtetat dhe vërtetësinë e veprës.
Por e enjtja e premierës së dytë nuk besoj se ishte tamam mbrëmja e duhur për ta shijuar shfaqjen. Nëse mund të dërgoj një mesazh në shishe nëpër oqeanin e lexuesve, do të doja të dija a pati krisma në netët në vazhdim?

         Nëse rri e mendon për teatrin duhet pranuar që ky sezon në skenat e kryeqytetit qe i vakët, qe ndër më të vaktit e sezoneve qëkur u ndërgjegjësuam për mundësitë e përdorimit të këtij nënprodukti kronometrik për të organizuar eksperiencat teatrore. Jeta teatrore pat nisur me një festival kombëtar, që thanë se bëhej për të infiltruar në shijet e spektatorit skenën e arturbirnës (më falni se nuk e mbaj mend me një t, apo me dy?). Skena ku njiheshin me turbinat inxhinjerët e respektuar të ujrave tani ishte në zotërim artit dhe aty do të jetë edhe teatri kombëtar për ca kohë, meqenëse një sipërfaqe relativisht e papërdorur e Teatrit Kombëtar ka gjetur një blerës të artë në atë që, disi, është edhe zotëruesi i saj. Ai po e ble për ta shit. Por Teatri Kombëtar do të strehohet në një ndërtesë si nga revistat, e lartë e me terracë të bollshme, për teatër e ç’të duash. Me hekur e xham. Një qytet i ri do të ngrihet rrënojash. Dhe spektatorin nuk do ta infiltrojë asgjë. Në fakt prania e spektatorit nuk është hiç për tu ankuar. Ka plot spektatorë, shpesh.
Por diçka mungon. Nuk të vjen aq lehtë të shkruash. E duhet të kërkosh nxitje. Jashtëteatrore.
Por kur i merr një e nga një punët e oofruara, edhe keq nuk është se të vjen të flasësh. Vetëm se nuk të vjen edhe aq për të folur.
Marsi i frankofonisë për shembull. Antigona e Zhan Anuilit. Që e paska shkujt dikur andej nga 43-shi. Sa kishte mbaru lufta. Apo nuk kishte mbaru? Peteni që kishte fituar luftën e parë qeveriste Francën e lënë në kondita vetqeverisje gjatw sw dytws, ishte një fantazmë që i derdhej kazanit ku kandiste dramën Anuili. Edhe Antigona, e bija e Edipit, vendosi ta varrosë vëllanë, megjithëse ky kish tradhëtuar vendin të cilin e mbretëronte sëbashku me të vëllanë. Baba Edip, kish nxjerrë sytë kur kish marrë vesh se për fëmijët e vet ishte edhe babë edhe vëlla nga nëna. Kur u paaftësua Edipi për të qenë mbret, Poliniku e Eteokli, thanë një vit ti e një vit unë. Eteokli u bë i pari, por kur i erdhi rradha Polinikut, Eteokli i tha, nuk ban ashtu! Vajti Poliniku e bëri aleancë me grekër dhe ata e sulmuan Tebën. Teba fitoi, por bijtë e Edipit vranë njëri tjetrin në dyluftim. Kur nuk kish më trashëgimtarë, vëllai i Jokastës, Kreoni, mori fronin e me zell të madh ndërmori rikthimin e Tebës në madhështi e prosperitet. Dhe si zakonisht në këtë rast duhet garantuar mbisundimi i ligjit dhe pamëdyshësia e besnikërisë. Dhe Polinikun e la të qelbej pa varr me shpirtin që i endej boshit pa fat, pse sulmoi të vetët me të huaj, kurse Etoklin që kish luftuar në ballë e si hero e nderoi me funeral të fismë. Por e motra mendoi se ish detyrim hyjnor ta varrosë vëllanë. U gjend përballë detyrës që ta dënojë me vdekje të bijën e Edipit, Antigonën, pse ajo e varrosi vëllanë, por vdekje e saj e shtyu në arrati të birin e Kreonit, që vendosi të vdesë përkrah Antigonës dhe vdiq. E ëma, e shoqja e Kreonit lojti mendsh nga dhimbja dhe u pre në fyt me dorën e vet, dhe vdiq edhe ajo. 
Do thoni ju? Këtë e ka shkrujt Eskili, more zotëri.
Dakort, po e ka shkrujt edhe Anuili. Dhe ndryshimet janë të shumta. Egzistencialintelektualizma në kushte nënshtruarje dhe pushtimi rishpall kumte e ndjesi. dhe mundësia për krahasim është e çmuar. si zakonisht krahasimet janë lloj e lloj. Ja për shembull  Kreoni i Auilit në fund, megjithëse i thyer nga fati, pyet ndihmësin se çfarë ka në axhendë e ai i thotë mbledhje e ai ikën në mbledhje. Kurse te Sofokliu e ardhmja nuk është aty. Te Sofokliu ai nuk e mbledh veten por më në fund kupton:

Më hiqni prej këtu, ju përgjërohem, më hiqni syshë.
Një i marrë i rrëmbyer që s’dallon.
 
Dhe nga gjithë pjesa është përpjekur të hiqet përtejësia poetike në fjalë, e të ngrihet një prozëitet bashkëkohor. I zgjuar, politik. Është shtuar një kudestare për vajzat. E mbi të gjitha ka ikur kori. Kori që i pari e thotë fjalën e fundit dhe si fjalë të fundit thotë:
 
Gëzimi më së shumti përmban mençuri
dhe nderimi për zotat duhet mbrojtur.
Fjalët e mëdha paguhen të gjitha me fshikullime të mëdha fati,
e kur të vazhdojnë gjatë
ato fshikullime do na mësojnë mençuri.
 
Duke ruajtur atë strukturë e atë histori Anuil sjell plot të vogla. Mëngjesin e Antigonës, bashkë me mëndeshën. Marrjen në pyetje të së dashurës Antigonë. Bindja e saj, kërcënimi, qëndrimi i saj. Dashuri e saj. I fejuari Hemon shkoi drejt vdekjes përkrah saj.
Edhe një njeri më i vogël më i prekshëm, më natyral është aty. Pi kafe. Refuzon të hajë bukë të thekur. Por natyrisht i dijshëm e shprehur. Me aftësi për të ngritur një argument, ose disa. Diskutimi i Antigonës me Kreonin është ballafaqim i dy këndvështrimeve kaq dominuese në natyrën e njeriut.
Eteokli dhe Poliniku paskëshin qenë dy djem plot vese. Poliniku paskësh gjuajtur Edipin me grusht, që kohë para se me u marrë vesh ai mëkati i vrasjes së babait dhe çiftimi me mëmën. Edhe Eteokli paskësh qenë duke bërë tradhëti. E secili është mpakur sa është mundur nëpër përditëshmëri e tipare personale duke u përpjek me mbet sa më besnik te gjithçka e Sofokliut. Kundërvënia e dy besimtarëve, ai i shtetit e ai i shoqërisë. Trashëgim prej maskarejsh që vranë njëri tjetrin për fron të Laosit që shkoi i humbur prej dorës së të birit që nxorri sytë e vdiq në vajtim të pasy, e përzien gjithë botën në të.
Antigona e Kreonti që kanë konkuru për emër të protagonistit në vepër që në kohën e Sofokliut, e ruajnë atë rivalitet

Shfaqja tani.
Andrea Brusque, prej Francës së madhe sa larmia, na vihet në direkun e anijes nëpër marsin e mjegullt dhe thotë andej andej, ose, këndej këndej!
Nga kërkimi në google portreti i saj është i hijshëm e simpatik. Aktore qënka. Gjitha ato role, por unë tani u njoha, prandaj mund të njiheni edhe vetë.
Për mendimin tim ajo në këtë vënie në skenë ka shkuar kundër rrymës që Anuili pat ndjekur në marrëdhënien e vet me Sofokliun. Në vend që të përthyejë tragjedinë e njeriut, që ka vullnet të madh për ti ofruar zotave shumë fare prej njerëzisë së tij, në bezditë intelektuale të modernizmës së kohës sonë që edhe gjuha e re shoqërore ti thotë të gjitha, regjizorja zgjedh një hir heroizmi deklamativ të mësuar me zëra të lartë e gjestikulacion me kanosje me prekje e trimëri.  Si zakonisht në ekuilibrin fjalë / komunikimin i tjetërqyshtë këto gjëra nuk shihen me sy të mirë. Fjala e rrit ritmin e ikën shpejt. Kjo kryesisht në dy aktorët protagonistë.
Ne të shkretët ulë aty këta na derdhin nga një kovë emocion aty na bëjnë qull fare.
Ervin Bejleri kishte ngjyer flokë e mjekër të bardhë e kish veshur një xhaketë të gjatë, të mirë tamam si pallto e lehtë e gjatë e kadifenjtë e kuqe, bukur. Protagonistja tjetër, Laura Nezha, Antigona, kishte veshur një fustan të gjatë e të shkurtër me motive harqesh të gjerë në skajet e copës. Personazhet e tyre kishin nerv, por me ato tipare të theksuara. Një pikturë e kubizmit minimalist që praktikon revilievet.
Por shpejt.
Sa ta përthithte shija ime njohurinë e ndjesinë e ofruar ai i kishte lëshu shtatë ngacmues verbalo-joverbal. E kishte kap për fyti dy herë, e ul e ngre, vjen rrotull, bërtet përgjërohet. Të tjerët, aktorët e roleve të dyta ndjekin me mundësi të shtuara. Hemoni është joshës si një dendi, kur i thojnë anglezët. Vetvrasja e tij na çuditi, megjithëse unë e lexova pjesën paraprakisht në vëllimin me drama franceze të përkthyesit Ekrem Basha. Motra tjetër është gjithashtu në seksualizmën kapriçoze që duhet të ballafaqohet me gjëmën. Roja llupës aktiv, roja tjetër disi manjak e nervoz. Këta të dy e shpërfillin faktin që mbajnë të burgosur bijën e Edipit, fronin e të cilit e trashëgonte daja i saj, dhe e zgjerojnë personazhin në dimensionet groteske të detyrës si roje. Lajmëtari disi i ndërkryer, e kështu me radhë.  Por këta janë ikës dhe kjo ja rrit lehtësinë e pranuarjes. Shfaqja zgjati shumë, e kohë pati plot po se si iku. Në fakt kjo gjë nuk është e pavlerësuar. Në fund duartrokitjet ishin të sinqerta e vazhduan.