Don KIshoti? ne TK

Don Kishoti. Në morinë e kujtimeve që e shoqërojnë njeriun nëpër jetë me Don Kishotin, po të kesh pak fat, gjen plot. Nga Don Kishoti, njeriu, gjen thashetheme lloj e lloj. Unë kam një kujtim veçanërisht të bezdisshëm të fëmijërisë kur ja plas një të qare teksa isha mik i vogël në shtëpi të hallës në Tiranë, meqenëse televizori i tyre nuk kish mundësi (punw valwsh) të shfaqte  Don Kishotin, që shfaqej atë natë. Një prodhim i vjetwr, nga ata që më magjepsnin komplet, pa e pas idenë hiç se çfarë do ishte. Dhe qaja aty në mbrëmje të errur dhe kërkoja që unë patjetër ta kisha mundësinë dhe ndërsa unë ngashëreja hovshëm në nuk di mirë se ç’fëmijëri e hershme, po jo fort i justifikueshëm gjithsesi, mërguam tek fqinji i katit të dytë. Nja katër a pesë anëtarë adultw që ishin duke pa në rehat një film nga Lufta e Dytë Botërore, ndoshta në një kanal jugosllav. Dhe pashë unë aty gjithë Don Kishotin, qw nëpër jerm dalldiste në dritaret e vaposura të vilës në Mançë dhe ku di unë çfarë figurash të ruralitetit të butë e plot me luftëtarë të Spanjës.
Vetë Don Kishotin e kam lexu shumë më vonë dhe çuditem nga kish ardhuar ai nam i pashoq. Pastaj lloj lloj muhabetesh  me shqiptime e përkthime e shfrytëzime. Por, padyshim, kwto të gjitha janë një hiç para ndodhive të vetë Don Kishotit. Një delir i gjatë me pretendime për të qenit një themel i degëzimeve të vyera të prozës së modernitetit. Marrosje nëpër libra me kalorës e heroit tonë (një marri që e ndante edhe vetë hanxhiu, faktikisht, megjithëse jo në shfaqje.) Don Kishoti me siguri që përveçse film është opera, teatër, epitet, sinonim, antonim, ajo që mbetet ëndrimtare tek të marrosurit pas ëndrrës së vet, qoftë edhe shpirtigë, dhe plot e pëplot të tjera.
Dhe është edhe shfaqja më e fundit që u ekzekutua në skenën e teatrit tonë kombëtar me regji të Klajd Ymerit dhe kalorësin Servantes si të vetmin shënim’mbajtës, por besoj se dramaturgu duhet të jetë vetë regjisori, meqenëse askush tjetër nuk përmendet. Megjithëse patjetër që ka një intervistë diku për tu cituar si ajo te emisioni televiziv i Çanit, për shembull. Por Servantesi shkroi vetëm romanin. Dhe hic nuk e shkroi dramën, më e shumta që ai vajti në këtë lëm ishin kur shkroi ca ndërmjetëse, siç qënkërkën quajtur atëherë ca pjesë që përdoreshin në një pjesë teatrore për ti dhënë pak frymë e ndoshta plotësuar me argëtim e gjallëri. Dhe gatuheshin veçan.
Për referencë për ata që nuk e kanë parë ende shfaqjen por janë familjarë me bollëkun e madh të tekstit shfaqja ngihet  me një skenë të vogël nga nisja e Don Kishotit për aventurat e veta e pastaj mbërrijnë në han. Një zgjedhje automatikisht e paragjykuar e dramaturgut, për familjaritetin e tepërt të kësaj copëze me një vënie më herët në skenë prej estradës së Tiranës me Agim Bajkon si Don Kishoti i Mançës e Skënder Sallakun si Sanço i Barkut. Apo nuk ka një familjaritet të tillë?
Pastaj largësia e shtuar prej tekstit, krahasuar me shfaqjen e vjetër, na ndjell keq. Shfaqja e re ka një mbështetje të pakët në tekst. Gati hic një skelet. Dy tre eferenca të trasha. Nëpër fjalë. Po, ku e ve këmbën është fjala? Por jo këmbën. Por majat e gishtave të dorës në buzën e shkëmbit. Në skematizëm, në famijaritet komik komun, bashkëkohor. Don Kishoti bëhet objekt i lojës aristokrate, shkaktar trazirash e problem familjar por prap intrigimi i regjisoëve shqiptar me skeënën e hanit është interesant. në vesionin shqiptar aty kishte një pozicion të rehatshëm për të demaskuar klerin katolik që ja lypte cupës, po ky pse?.(Shfrytëzohen prodhime të fund-komunizmit për ta shkujdesur më tej tentativën e vet?)
Jo shokë, kjo situatë rri e paqetë. Fillimisht, shfaqja mos niste vallë nga i dashuri i punëtores së hanit ku do vente më vonë kalorësi me famë, shfarosësi i dhjetra gjigandëve e magjistarëve,  dashnori i fjalës së mirëshprehur kalorsiakisht Don Kishoti? Po. Një riosh spanjoll që jeton rininë epshore me punëtoren e hanit dhe nuk ka frik të jetë qesharak në gjestikuacion  na fut në klimën e ngjarjes dhe kohës? Pastaj biseda e cajit në tryezë mes Don Kishotit dhe ndihmësit të tij Sanco Panca sjell një barazi mes fisnikut dhe ndihmësit të vet fshatar që as versioni komunist nuk e kishte. Mbesa e Don Kishotit ngecet në një shaka me një fixhan caji ku ishte hedhur ca ilac gjumi. E gjora vajzë bëri edhe biskota me ilac gjumi, por Don Kishoti nuk i hëngri gjithësesi e na krijoi ngazëllim për ndonjë dhjetë minutësh të mirë me këtë muhabet. Zot i madh. U shkri mileti. Mbas qafe kisha një çupë që qeshte me këtë zhurmën shumë decibelëshe që shkakton habi paspersonale. Unë u lodha direkt. Qeshte gjithë mileti. U sëkëlldisa.
Sipas këtyre britanikëve që kanë studiuar Homerin edhe në vepër të tij paska një strukturë që ka ndihmuar memorizimin duke lejuar përsëitjen e formave të të shprehurit. As aty nuk qenka shmangur nevoja për tju referuar vetes në terma të hambarit imagjunesogjuhësor. Pra nuk mund të  mungonte këtu.Por një dozë më e vogël është padyshim e preferuar. Një pjesë e lehtë. Një aneks. Me pak muzikal brenda. Ca lëvizje. Një skenë me ca dengje kashte përpara. Pastaj erdhi një mulli ere nëpër drita që u shpërbë në dy lopata kanotazhi me nga një njeri që i rotullon nga prapa. Një kalë e një gomar me një njeri të fshehur brenda. Si kuaj Troje. Gjithë kohën pata frikë se do ta hidhnin maskën tej dhe me shpatë në dorë do thonin – “jo, Don Kishoti qenka shumë i mërzitshëm na duhet Iljada.” Edhe fup si Odiseu me shokë do dilnin nga koka e kalit dhe do bënin luftë si natën kur ra Troja.
Por jo. Korrje tokash të kolonizuara më herët. Përmbushja e një pritshmërie është një detyrë që duhet shmangur prej dramës, megjithëse nuk duhet neglizhuar. Romir Zalla dhe Genti Zenelaj, dy delegatë të imazhit skenik dominant që përgjon nga brenda tek regjizori. Pa një personazh real  për ta përmbushur ata ndjekin rrjedhën me shprehitë e veta, por fotozhenikë. Edhe pjesa tjetër e skuadrës ndjek qasjen e hedhjes së fishekzjarreve për argalisje të spektatorit. Një y këtu, një mimikë tjetër atje, ca situata.
Dakort nuk jemi aspak kundër një shfrytëzimi  të vizuales për argëtim teatror, por jo me turp prej letrares së braktisur gjithsesi. Ose të paktën ndërmarrë me dorë të pasigurtë. Me i marr kostumin Don Kishotit që ta përqeshësh në skenë. Nuk bëhet shaka me të çmendurit se është gjynah.